Category: Columns

Според ОН, млади се сите луѓе што имаат до 24 години. Бидејќи имам 26, кога го прочитав тоа, веднаш се почувствував стара. Истовремено ми дојде и одредено олеснување бидејќи сега конечно можам да им ја препуштам одговорноста на „новите генерации“. Како што според ОН навлегов во староста, се чувствувам сè пооддалечена од иднината. Таа не е моја, таа е во рацете на „младите“. На крајот на денот, ним ќе им остане светот. Малку себично, но што има врска? Од друга страна, според СЗО, уште сум млада бидејќи границата е до 29 години, а во државава млада можам да сум и до 40. Изгледа младоста не е во бројките, туку во нешто малку поразлично – духот, можеби?

Секако ја разбирам идејата на Денот за млади, кој е суштински за да се поттикне разноликост, да се започнат дискусии и да се овозможи размена на идеи меѓу луѓето без разлика на нивната возраст. Ова важи и за конкурсите, работилниците, настаните, размените меѓу студенти и сите можности за развој и уважување на новите, млади генерации. Целта? Да се создаде подобар и поотворен свет. Сепак, постојат одредени контроверзни точки поврзани со овие иницијативи, како и со самиот ден.

Прво, каков е тој подобар и поотворен свет? Според чии идеи ќе го градиме?

Се чувствувам како да постои одредена романтизација на младоста и некое чудно верување дека младите интуитивно ја насетуваат далечната иднина. Како млада жена (според СЗО, но не според ОН), сето тоа малку ме збунува. Бидејќи не живееме во митолошка приказна или клише роман, треба да се има предвид дека не секогаш младото е добро, динамично и полно со живост, а старото – пасивно и лошо. Не може да се генерализира и сите млади да се стават под еден чадор. На пример, годиниве во светот видовме како некои „нови“ бранови во развиени европски држави се фиксираат на прилично конзервативни вредности. Со други зборови, ако дојдат група млади луѓе и зборуваат дека фашизмот е супер, дали ќе ги послушаме само затоа што се млади и водени од „новиот“ дух? Секој има различна претстава за концептите на младо и старо која зависи од личните идеи за тоа каков треба да биде светот. Нагласувам – не сите млади, ниту пак стари, се исти. Затоа, сметам дека таквата поделба не помага за создавање на утопијата која се продава со идејата за „младост“.

Но кога сме кај продажбата и кога некои луѓе се лупаат в гради мислејќи дека се борат за младите, да се запрашаме дали воопшто се преземаат релевантни чекори за интегрирање на младите во општеството или, пак, сето тоа е продавање костими и маски?

Статистики покажуваат дека мал процент млади луѓе вистински учествуваат во носењето важни општествени одлуки. Дискриминацијата сè уште постои и ретки се примери некој млад човек да биде препознаен по квалитетите и да му се даде несебична шанса да расте и да напредува во својата сфера. Исто така, многу компетентни млади продолжуваат да бидат игнорирани само поради нивната возраст за сметка на „стари“ некомпетентни луѓе кои се сериозно сфатени. Сето  ова е дополнително зажарено со тоа што општеството постојано дава контрадикторни пораки, нешто како правилата на свињите во „Животинска фарма“. Па така, иако светот на младите им ја префрла одговорноста за иднината, сепак, истовремено ни вели дека сме неспособни, неискусни, наивни, импулсивни и во суштина диви животни. Само денес имав четири такви коментари од различни луѓе, а ништо не реков пред да ги добијам (може требаше да врескам?).

Како да се очекува да има компетентни и зрели млади луѓе кога општеството (особено нашето) постојано ги инфантилизира и понижува, кога не е спремно да ја чуе нивната перспектива? Зошто едно општество сака да им ја префрли одговорноста на група луѓе кои ги смета за неискусни и некомпетентни? Кога ќе ни се смачи постојано да правиме поделби по возраст, пол, раса, етничка припадност само за миг некои луѓе да си го  задржат прстот врз контролното копче и привидната моќ?

Секогаш е жално кога ќе видиш како некој постар „успешен“ човек те гледа со прекор и ти прави сопки наместо да ти даде реална конструктивна критика или, пак, едноставна човечка поддршка. Затоа, за Денот на млади, посакувам вистински да се видиме едни со други и да ги забележиме нештата што нè поврзуваат, а не да се толкуваме преку површноста и да си наметнуваме разлики. Поентата е да постојат меѓусебна почит и поддршка дури и кога ќе се тргне завесата и ќе си заминат камерите. Сметам дека и младите треба да ги поддржуваат старите, зошто да не? Или така ќе се скршат некои невидливи граници на моќ?

Секако, не е сè црно и постојат луѓе кои навистина помагаат и насочуваат. Обично тие луѓе поддршката ја даваат секому и тоа несебично, со верба во иднината и со многу љубов. Кога ќе остарам, сакам да сум како нив.

Europe House во соработка со Умно.мк  ја креира рубриката „Надреден знак“ во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумна на теми што нè засегаат.

Сите наидуваме на клише изреки кои ги кажуваме со потсмев и невистини, но всушност најчесто клишеата се жива вистина. Но кога станува збор за одговорност и преземање акција, нема поточна изрека од онаа во насловот на оваа колумна.

Да го ставиме ова во контекст на заштита на животната средина: индивидуална одговорност има секој од нас, цело време, секаде. И тоа без разлика дали станува збор за пазарење, седење по дома и гледање филмови, дружење со пријателите или, пак, фрлање ѓубре. Но зошто повеќето од нас немаат еколошки навики, свесно и одговорно секојдневно функционирање?

Е сега, морам малку да ја раширам темата за да дојдам до заклучокот на крај.

Со текот на времето научив дека подемот на масовното производство и „развојот на економијата“ се започнати со погрешни вредности, а тоа се парите и профитот. На почетокот на 20 век се порачуваат пропаганди кои ги мамат големите маси луѓе да веруваат дека одреден производ им е неопходен и дека ќе им го направи животот полесен и подобар, без многу етика и морал. Најпознат во тоа е Едвард Бернејс, внук на познатиот психолог Сигмунд Фројд, кој ја користи психологијата на човекот за да продаде производ. Се враќаме повторно на психологијата, односно зошто возам автомобил, а не велосипед, зошто не селектирам, зошто не пазарам рефус?

За да го сфатиме ова, треба да разбереме дека човечкиот мозок функционира на линија на помал отпор. Тоа е негов механизам за преживување, негова цел е да ја намали енергијата потребна да се реши некој проблем, а да ги зголеми наградите (уживањето).

Да го кажеме тоа понародски: завршуваш со работа, дома нема ручек, а не си стигнал навреме да испазариш на пазарче, па да зготвиш сам. Да се испланираат оброците, потребни се време и енергија за планирање. Додека, пак, пазарењето во супермаркет и нарачувањето храна е полесно, или некои милуваат да кажат – попрактично и бара помалку напор. Мозокот, барајќи да зачува енергија, те поттикнува кон полесната опција. Не е најстрашното тоа што немаш ручек. Но сите овие навики имаат многу негативно влијание врз животната средина: супермаркетите ја поттикнуваат масовната потрошувачка и се главен причинител за згаснување на локалните, микропроизводители на храна. Понатаму, освен што е економски неисплатливо, купувањето готова храна прави да имаме многу повеќе ѓубре во кантата, и тоа од пакување/кутии кои се за една употреба и не се рециклираат. Да, оние тенки пластики не се рециклираат и затоа ЕУ веќе ги забрани за секаква употреба. За крај, непланското пазарење храна резултира со поголеми количини отпад од храна.

Тука би сакала да потенцирам еден факт, дали знаете дека развиените земји имаат поголемо количество на отпад отколку неразвиените? Со други зборови, луѓето што имаат повеќе финансиски средства повеќе купуваат, а со тоа и повеќе одлагаат ѓубре. Во Германија едно лице во просек произведува, или фрла, 620 кг отпад. И тука спаѓа сѐ, и селектиран и неселектиран отпад. Додека, пак, кај нас, тоа изнесува 450 кг по жител.

Повторно ќе се навратам на навиките: студиите покажуваат дека на богатиот човек му е полесно да си купи нов фен за коса наместо да го поправи стариот. Помалку напор прави оној што сам си влегува во автомобил и оди на работа отколку секојдневно да се договара со комшијата или колегата кога да се чекаат и да одат заедно в град.

Промената започнува со освестување. Треба да бидеме свесни и ќе знаеме дека нашето пазарење нова облека секој месец во нискобуџетните продавници на долг рок нѐ чини многу повеќе (затоа што тие облеки не траат долго, се оштетуваат и се фрлаат), а со 3-4 квалитетни парчиња облека можеме и подобро да изгледаме, и повеќе време да имаме за други активности затоа што не шетаме по продавници. Дури тогаш ќе почнеме да размислуваме поинаку и ќе отвориме можност за стекнување нови еконавики.

Е тука за повеќето работи е клучен функционален систем. Досега зборував за одговорноста на индивидуите, но за да ја зачуваме планетата, мора да има симбиоза. Тоа најдобро функционира со освестени индивидуи кои придонесуваат за развој и добро функционирање на системот. Едноставно едно без друго не може. Под систем се подразбираат државата, градот и општините, јавните претпријатија и училиштата, но и системот кој го имаме и во најблиската околина, а тоа се нашите пријатели и семејство.

Лично мое мислење е дека нам сѐ уште ни се блиски одржливите навики, не треба да „измислуваме топла вода“, доволно е да погледнеме што прават нашите родители или баба и дедо, иако тоа го прават од економски причини, тоа се добри практики на одговорно однесување кон планетата. Баба ми правеше многу рецепти со дршки од зеленчуци – од пити до чорби. Другата баба цело време фрлаше ѓубре во една кеса која потоа ја миеше, а и кантата си ја миеше, за да не купува кеси и да заштеди некој денар. Дедо ми, пак, не се симна од велосипед, „Понито“ уште седи во подрум и може да се вози. Моите дома чуваат работи од кога бев мала затоа што „ќе се најде некогаш“. И ете, денес моите деца носат неколку маички и си играат со моите играчки.

Преку вакви практики, здружени може да влијаеме врз системот. Само ако има доволно велосипеди на улиците, градоначалниците ќе имаат приоритет да прават велопатеки, а не булевари. Клучното е да не се откажеме затоа што е тешко и нема услови за тоа. Да не дозволиме да го избереме полесниот начин. Туку да бидеме сигурни во нашите акции, во тоа што го правиме дека е правилно и одговорно. Понатаму, секој на свој начин да проба да го подобри системот – дали е тоа преку разговор со најблиските, политичка активност или можеби отворање некој бизнис за да се реши одреден проблем.

Затоа, пред да го обвиниме системот дека не работи, прво да се преиспитаме себеси. Или како што рекле старите: ако можеш да направиш добро, не прави лошо. Одговорноста е твоја да направиш напор бидејќи тоа е вистинската одлука. А времето е дојдено бидејќи ја прочита ова колумна докрај.

-Мила Јовановска, комуниколог, екоактивист

Блазе тебе што имаш време за себе. Лесно ти е тебе со таа професија. Децата ти се сега малку пораснати, па можеш да излезеш да спортуваш. Таква си ти од мала, амбициозна. Не мислиш дека живееш пребрзо? Не купувај карго-велосипед, како ќе возиш две деца на него, немаш ни 50 кила. Маунтинбајк?! Немој, чувај ги рацете, па ти си пијанист.

Колку луѓе на светов, толку изговори. Уште толку повеќе право да се анализира туѓиот живот, да се создава мистика од нечија среќа. Зашто насмеан човек во нашето секојдневие е како марсовец кој го изгубил патот до дома.

Дали една жена смее да биде насмеана? Дали една жена професионалец во својата област, сопруга или штотуку реализирана како мајка смее да продолжи да живее слободно? Дали е нормално таа да биде среќна, задоволна со себе, привлечна? Дали нејзиниот партнер го одобрува тоа?

Кога во едно семејство постои љубов, тоа значи дека јас ја љубам среќата на мојот партнер, но и тој мојата. Постои време кое е само за мене или само за него, па постои време кое е заедничко. Тој, впрочем, и се вљубил во мене токму поради тоа што сум, поради мојата пргавост, бунтовност, постојаната потреба да се обидувам да ги менувам нештата кои се горчина во општеството. Зошто тој ист човек би посакал да станам нешто поинакво? Тоа е почитта за која нема потреба да се зборува, но таа се чувствува. Токму таква слобода и почит заслужува секој човек.

Спортот за мене е слобода. Дружбата со велосипедот подразбира бескрајни разговори во тишина силно гушната од природата, со секој нов ден понекој мал освоен предизвик. Токму тоа „мое време“ ме прави подобар родител, зашто кога јас сум насмеана, тоа значи дека и моите деца се смеат.

Луѓето што ги среќавам и местата на кои ме води велосипедот ме навраќаат кон убавината на наједноставните нешта во животот. Кон свеста за значењето на сопствениот мир и здравје, љубовта во сите нејзини можни облици преточени во секој мал детаљ на природата и примерот кој децата го гледаат и растат впивајќи ги позитивните човечки особини, да се биде упорен, истраен, да се сака и да се вложува во средината која е нашиот дом.

Натпреварите, пак, особено оние надвор од Македонија, патеки кои значат непознати предизвици, исклучително тешки моменти во кои се вложуваме до последниот атом сила помеѓу луѓе со кои сме ривали на патеката, но иако не се познаваме, се грижиме еден за друг, си посакуваме среќа за безбедно да ја преминеме финиш-линијата. Вредности кои како исконски нишки се преплетуваат низ мотивот и пораките на спортскиот дух. Токму спортот и уметноста и сите нивни етички начела се светлината во тунелот за менување на нашата стварност, за надминување на омразата и зависта и сите девијации кои ни го пресретнуваат денот.

Велосипедизмот ме направи свесна за силата која ја поседувам и ми овозможи тие искуства да ги преточам во инспирација за други. Спортувањето ме одведе до исклучителни луѓе со кои ја делиме истата страст и со кои заеднички, многу далеку од материјалниот свет, создаваме од ништо – нешто. Да, туркаме напред и покрај сета завист што ни се сервира на патот затоа што веруваме дека да се биде свесен за сопствената среќа, значи да се жнее убавина и за другите луѓе.

Една жена смее да биде насмеана. Таа мора да се смее секое ново утро, со целото свое срце.

 

Дуња Иванова

септември, 2023

Europe House во соработка со Умно.мк ја креира рубриката „Надреден знак“ во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумна на теми што нè засегаат

Пишува: Венко Андоновски, писател, професор

Кога пред дваесет и три години, во една викендичка во Берово го пишував романот „Папокот на светот“, се решив на една постмодерна игра: решив ликовите од вториот дел на романот да ги именувам со имињата на ликовите од романот „Шега“ на Милан Кундера. Не само што наоѓав паралела меѓу тоталитарните амбиенти во кои „живееја“ моите ликови од Папокот и оние на Кундера од Шега, туку пред сѐ го сторив тоа затоа што „Шега“ беше (и до ден-денес остана) еден од моите омилени романи.

Ако некој тогаш, во тој септември пред дваесет и три години ми кажеше дека по дванаесет години сепак Милан Кундера ќе седи спроти мене и ќе ме праша – зошто сум ги позајмил имињата на неговите ликови, сигурно ќе мислев дека човекот има смисла за фантастика. Но ете, јас, дванаесет години подоцна сепак седев спроти Кундера, со што се докажа дека неможното всушност и не постои. Дури и кога не се остварува, неможното бдее над нас како потенцијалитет. Таков е, едноставно овој наш свет: дури и кога тврдиме дека сите луѓе се смртни, ние сепак кажуваме само хипотеза. За со сигурност да се тврди дека сите луѓе се смртни, треба да се почека крајот на човечката раса, и потем гласно да се објави: еве, нема веќе новородени луѓе на Земјата, и сите умреа, па според тоа – сите луѓе навистина биле смртни. Но, сѐ додека се раѓаат нови луѓе, не може да се изговори како вистина реченицата „Сите луѓе се смртни“. А кога тука ќе се вклучат уште и делата што зад себе ги оставил некој великан, тогаш станува јасно дека едно е да починеш, а друго да умреш. Откако ја примив веста за смртта на Кундера, јас верувам дека тој само почина. Не е можно тој да умре.

Затоа, да се вратам на потенцијалитетот и на можноста да го сретнам Кундера. Тогаш немаше дури ни навестувања дека тоа би можело да се случи. Кундера си живееше во Париз, јас никогаш не бев бил во Париз, ниеден мој роман тогаш не беше преведен на француски за да би можел Кундера да чуе за мене. Трето, иако неколкупати се обидував на Кундера да му го пратам романот „Папокот на светот“ (со неговите позајмени ликови) барем на англиски, таа работа не успеа. А кога конечно стапив во контакт со неговата сопруга Вера (преку „Табернакул“, кој тогаш беше носител на авторските права на речиси сите книги на Кундера за Македонија), добив кус одговор: „Не праќајте го романот, Милан не чита англиски“. И со тоа навидум беа закопани сите шанси дека еден ден ќе му ја стегнам раката на еден од моите идоли.

Но, што носи денот, не носи годината; ми телефонира еден ден Цветан Враживирски, тогашен директор на „Табернакул“, поет и препејувач и ми вели: „Што мислиш – да покренеме една меѓународна награда, ние, од ’Табернакул’? Зошто Македонија да не ги чести најдобрите светски писатели за опус, зошто постојано да чекаме тие нас да нѐ признаат?“ И без да ми даде шанса да одговорам, испалува рафално во слушалката: „Еве, за почеток да му ја дадеме наградата на Милан Кундера.“ И јас останувам нем: почнувам да верувам дека моите патишта со патиштата на Кундера не се разминале засекогаш. Сфаќам дека ќе го видам и дека како член на жирито (Ферид Мухиќ, Горан Стефановски, Цветан Враживирски и јас) ќе го угостам Кундера во Скопје.

Речено-сторено. Професорот Мухиќ му напиша убаво писмо на Кундера во кое ја образложи идејата за наградата, Кундера ја прифати наградата, но ме зачека нов шок: тој напиша дека годините не му дозволуваат да патува со автомобил (не леташе со авион) за да дојде во Скопје и да ја прими наградата! Си реков: „Сепак, не ни било пишано да се сретнеме во животот“.

Идејата беше, бидејќи тој сепак ја прифати наградата, таа (статуетка, две објавени негови книги и паричен износ) да му бидат предадени преку нашите дипломатски канали во Париз. Но, се случи, повторно, пресврт: Кундера се јави со писмо во кое предложи ние да дојдеме кај него, наместо тој кај нас. Рече дека ќе подготви скромен коктел во неговиот дом и дека ќе нè прими на час-два. Тоа веќе беа подобри вести.

И така, еден февруарски ден, пред 12 години, во 11 часот, се најдовме на договорената адреса во Париз и чекавме Милан да се зададе од некаде, бидејќи така вети во телефонскиот разговор. Го чекавме на договореното место, пред еден хотел, со видлива возбуда, која се забележуваше кај сите: кај професорот Мухиќ, кај мене, кај Цветан кој ја држеше в раце спакувана не баш малата статуетка на наградата, кај Андријана, која требаше да ни послужи мене и на Цветан како преведувач. И одеднаш, некој рече: „Ене го, доаѓа“.

Секогаш ќе ја помнам таа силуета: исправена фигура на крепко и бодро суштество во добра возраст, со брзи и неверојатно долги чекори, како да станува збор за младич. Ми се чинеше дека токму така треба да чекори авторот на романите кои говорат за кршливоста, но и за титанскиот подвиг на човекот додека е гостин на овој свет. Како што наближуваше, веќе му се препознаваа острите, решителни црти на лицето, и по една минута тој стоеше пред нас и се поздравуваше. Ми оставија впечаток неговите бистро-езерски очи, нешто меѓу сино и зелено; но, не беше работата во бојата на очите, туку во нивната проѕирност, нивната бистрина, што никако не се совпаѓаше со замислите за изморен поглед на мудар старец. Очите му беа најживото нешто во појавата, и во тоа имав можност да се уверам и подоцна, за време на коктелот, а и на ручекот, со кој нѐ изненади сите по коктелот.

По неколку минути се наоѓавме во станот на Вера и Милан Кундера. А нема ништо попредавничко за станарот од предметите и изгледот на станот во кој живее. Да, токму така: предметите се придавки-кодоши кои говорат за оној што ги користи. Лифтот водеше директно во станот на Кундера, во неговото претсобје, што говореше за една несомнена желба за што поголема дискреција и изолација од луѓе. Да не се среќаваат непотребно соседите, да се нема потреба од соседи – за тоа подоцна и ми говореше мојот идол. Гледам: во претсобјето мал статичен велосипед: педалите му беа речиси излижани, со што се објаснуваше и витата става на Милан, но и извајаното тело на неговата Вера. Очигледно, мојот идол беше во подобра физичка кондиција од многу мои врсници, кои можеа да му бидат синови. И потем, второ претсобје, поголемо од првото, во форма на квадрат. Тука ме пречека уште едно изненадување: на сите четири ѕида – огромна, богата библиотека. Приоѓам за да видам кои се омилените автори и книги на мојот идол и доживувам уште еден шок: сите книги, од сите четири ѕида се од еден ист автор. Тоа е Милан Кундера. „Каков нарцис“, си помислувам без цензура, и во тој миг ми приоѓа Вера, која ми објаснува дека порано Милан имал илјадници книги од други автори, но дека пред некоја година ги подарил сите, на оние на кои им се потребни. Верувал дека веќе нема ни што да научи ни што ново да напише (таа реченица мојот идол ја повтори неколкупати потоа и на ручекот), и затоа Вера се погрижила да му ги собере на едно исто место барем неговите книги, преведени на сите светски јазици (меѓу кои и кинески!). Гледам и не можам да се изначудам: пред мене се простира планетата Кундера – се гласат неговите ликови на отпадници од општеството, љубовници, еретици, скептици, блудници, расипници, сладострасници, донжуани, лекари, сликари, поети, девојки што се смеат безразложно, се гласи неговата теорија за полифоничен роман со многу есеизам, се гласат неговите есеистички пасажи за кичот, за народната уметност, за музиката, за сѐ и сешто – на сите јазици на кулата Вавилонска!

По влегување во дневната соба, не бев воопшто изненаден кога забележав дека Кундерови воопшто немаат телевизор. И тој и таа сметаа дека таа ѓаволска направа служи само за контрола на масите и за затапување на сетилата, перцепцијата и мислата, дека е една паноптичка кула на ридот од која се гледа и се ѕирка дури во спалните соби на луѓето. Имаа само еден мал лаптоп, колку за пишување и најверојатно, кореспонденција со електронска пошта, која ја водеше Вера.

На коктелот во станот на Кундера присуствуваа важни луѓе: тука беа Антоан Галимар, сопственик на легендарната истоимена издавачка куќа со неговата сопруга, еминентниот критичар Лакис Прогуидис, натурализиран Французин од грчко потекло, еден талентиран француски писател, миленик на Кундера и Галимар. Човекот имаше сигурно 45 години, а за него говореа како за млада надеж на француската литература. Милан ми го улови збунетиот поглед и ми објасни: „Во Франција не ве сметаат за сериозен писател пред да наполните 60 години“, ми вели и се насмевнува со оние свои тиркизни очи.

Вера Кундера, која изгледаше најмалку дваесет години помлада одошто беше, скокаше од човек до човек и со секого разменуваше понекој збор. Беше јасно дека без неа Милан тешко би се снашол во својот сопствен дом. Дури, тешко би се решил и која пијачка да ја избере. Вера сугерираше, тој главно прифаќаше како послушно дете. Откако таа му сугерираше да пие вино наместо вотка, тој ја пружи својата ковчеста рака и неверојатно нежно, речиси младешки ја погали Вера по образот. Не знам зошто, ама тоа негово движење ќе го помнам до крајот на животот: тоа беше гест на осумнаесетгодишен младич кој со срам првпат ја погалува девојката по која копнее!

Потем доаѓа до уште едно изненадување. Цветан Враживирски предлага да се фотографираме, да остане спомен од предавањето на наградата. Сосема вообичаено нешто, речиси клише кое го делат сите модерни култури. Но, и тука – отстапка. Милан не сака да се фотографира. Не сака ни сам, а камоли со други луѓе. Се разбира, културата ни налага да не прашаме зошто е тоа така, какви мотиви се кријат зад тоа. Наместо одговор, Милан ми вели (не знам зошто мене, кога Цветан го моли за фотографија!): „Имам готови мои фотографии, ќе ви подарам на сите по една, со мој автограм и со посвета.“ И мене ми текнува на еден познат лик од светската книжевност кој се обидуваше да го фотографира Бога, и дојде до заклучокот дека тоа не е можно, не затоа што Бог е невидлив, туку напротив, затоа што е секаде околу нас и дека треба да се фотографира целиот свет, до најситната подробност, до мравата и микробот, за да се добие комплетната фотографија на Бога. Така беше и со фотографирањето со Кундера, тој мудар, каприциозен, а сепак човечки топол литературен Бог, вистинско дете заробено во тело на човек во зрела доба.

По коктелот, заминуваме на ручек, во прекрасен амбиентален француски ресторант, во близина на станот на Кундерови. На ручекот присуствува француската книжевна и издавачка елита, а Вера веќе се погрижила да направи таков распоред што сите ние, македонската делегација, ќе добиеме соговорник што ќе нѐ изненади! И јас разбирам зошто таа два месеца однапред бараше список и информации – кој доаѓа, што е по професија, кој од нас со кој јазик се служи! Мене за соговорници ми се „паѓаат“ – критичарот Лакис Прогуидис (спроти мене), Вера (десно од мене), а лево од мене седи сопругата на Галимар. „Убаво“, си мислам. „Сега треба да се зборува паметно и воздржано“.

Но, спонтаноста нѐ занесува сите. Се разместуваме затоа што секој со секого сака да поразговара. Конечно, доаѓам спроти Кундера. „Многу убави зборови слушнав за вас“, ми вели. „Цветан говореше за вас многу убаво, и јас ве молам да ми доставите една копија на француски од вашиот роман ’Вештица’. Ми рекоа дека имате француски превод во ракопис, и јас со задоволство ќе го прочитам.“ Јас му се заблагодарувам, однапред му се извинувам за евентуалните пропусти, а тој одеднаш ме прашува: „Во претходниот ваш роман сте ги користеле имињата на ликовите од мојот роман ’Шега’. Од каде таква потреба?“

Молчам, и бидејќи Милан се мачи со англискиот, а јас не говорам француски, се решавам на најефикасно решение. Велам: „Можеби тоа се случило само за да се сретнеме еднаш, и еднаш да ми го поставите ова прашање; не треба да се бара никаква друга логика или мотивација во тоа“. Тој ме гледа проникливо со оние негови тиркизни очи на дете и ми вели: „Романот сигурно не е лош, штом вака одговарате на прецизни прашања. Најмногу мразам кога некој пишува роман во кој се даваат математички прецизни, ама лажни одговори. Суштината на романот е да ги навестува можностите за кои говорите.“ И токму тогаш нѐ прекинува Антоан Галимар, кој најавува дека по ручекот сака да нѐ прошета низ неговата издавачка куќа.

Потем знам само дека се поздравивме со Милан, дека тој ми вети дека ќе ми пише што мисли за „Вештица“ откако ќе ја прочита, и тоа беше сѐ од мојот контакт со него. По два месеца добив мислење од Кундера за „Вештица“: краток предговор за планираното француско издание. И ден-денес тоа ми е најомилената литературна критика, по онаа што ја добив од Петре М. Андреевски, за истиот роман.

Таа куса средба со Милан значително ми смени некои сфаќања за романот, и посебно – ми уништи цел еден арсенал предрасуди за „чистотата“ на овој жанр. Кундера и во предговорот лаконски укажа на многу плодотворни „пукнатини“ во „Вештица“ кои можат да се исполнат со брилијантни есеистичко-романескни страници.

Тука сопирам. Во моментот кога Кундера веќе не е со нас, сакам ова мое сведоштво да остане како охрабрување до сите млади уметници кои имаат свои идоли, за кои веруваат дека се недостижни и дека никогаш нема да можат да ги сретнат или да разменат збор-два со нив. Тоа не е точно: светот е мал, а и идолите изгледаат големи и недостижни сѐ додека не седнете спроти нив и додека не го изустат првиот збор. Тогаш забележувате дека имаат и трема.

Јас сум среќен човек: го запознав мојот идол, Кундера. На маса ја држам фотографијата на која е ликот на тоа литературно божество, и на која со сребрен фломастер пишува „За Венко од Милан“. Сфаќам: боговите, сепак, и кога се фотографираат, се фотографираат сами. Дури и да има други крај нив, на сликата има место само за еден. Така е тоа затоа што Словото е Светлина, а Светлината сепак одбира еден меѓу многумина.

Нека му е светло местото на Милан таму каде што е, во праизворот на Светлината!

Венко Андоновски

Повод за овој текст се дваесетината изданија на ПичПрич, настан посветен на раскажувањето приказни, кој се одржува повеќе пати годишно од 2016 година, и неколкуте изданија на ПичПрич во рамките на Викендот на гордоста, каде што темата секогаш е иста – „Срамота!“

ПичПрич е иницијатива чија цел е да ја негува женската усна историја, односно да ги претстави и да им даде значење на сите оние важни настани, појави и превирања за кои не се сметало дека „заслужуваат“ да влезат во официјалната, канонизирана историја затоа што претежно им се случувале на или ги вршеле жените. Истовремено, иницијативата се труди и да ги нормализира женските и маргинализираните искуства и доживувања на светот, да даде ново толкување и на нов начин да ги претстави доминантните односи на моќ. Ова се изведува преку раскажување приказни од 10 до 12 минути, вистинити или фиктивни, на претходно зададена тема. Намерата на темите на ПичПрич е да произлегуваат од некое типично женско искуство, но секогаш да бидат доволно широки за да можат да се толкуваат на десетици начини („Влакна“, „Првиот пат кога“, „Бев сама“, „Добив“ итн.), додека Срамота! секогаш во фокус го става срамот насочен кон луѓето што се доживеани како поинакви, особено ЛГБТИК+ заедницата.

Причината зошто се решив да пишувам за ова е тоа што со секое ново издание одново се изненадувам од релевантноста на раскажаните приказни, но и од интересот што публиката го пројавува за овие настани, особено со оглед на нашиот повеќедецениски контекст на транзиција и апатија. Неизбежно доаѓам до заклучок дека ваквиот облик на раскажување приказни, на споделување на трауматските доживувања низ остар хумор и саморефлексија е еден од најподатливите начини да се пренесат и споделат дел од можеби најгорливите проблеми со кои се соочува денешното општество.

Многубројни се фактите кои ја потврдуваат важноста на приказните и раскажувањето, од тоа дека се основата за нашето поимање на светот, најлесниот начин на содржајно учење, како и срж на речиси сите уметности. Тие се најлесниот начин да се разбереме себеси, но и да се поврземе и поистоветиме со другите и непознатите. Приказните на ПичПрич и Срамота! се често лични и доживеани, раскажани во безбеден простор, пред публика која е жедна за теми што се сметаат или за недоволно пристојни или за премногу тривијални да се обработат од „официјалните“ канали. Понатаму, приказните се непретенциозни – не се расфрлаат со сложени теоретски поими и постулати, туку ги покажуваат закономерностите и аномалиите на живеењето низ призмата на личното искуство (свое, или туѓо) што уште во старт поставува основа на поистоветување меѓу публиката и раскажувачките. Ги дестилираат доминантните политички и социо-економски околности во ударот што паѓа врз грбот на поединката/поединецот и траумата што произлегува од таквиот удар, а јавно раскажаната и освестена траума често постигнува катарзично, терапевтско дејство – соочување со она што било или е, но и замислување нови начини како може да (се) биде.

Зазорот поврзан со искуствата што се цензурирани, за кои „мора“ да се молчи, а кои често знаат да бидат формативни, е заменет со чувство на солидарност, при што абјектното станува прифатливо. Им се восхитувам на храброста на раскажувачките да се нафатат на теми кои влечат длабоки корени на срам и омаловаженост, отфрленост и преку раскажувањето, често и со доза на интелигентен хумор да ги преобразат во чист извор на прифаќање на себеси и на другиот.

Во деценија кога самото човештво испишува нови тешки колективни трауми и се чини дека повторува претходно многупати направени бесмислени грешки, во контекст кога можноста од доаѓањето на „судниот ден“ ни се чини сѐ пореална како заробеници на малите „црни огледалца“ што секојдневно ни го цицаат вниманието, раскажувањето приказни дава трошка надеж дека сепак човештвото ќе ги преброди сите премрежиња и ќе најде смисла во денешниот фрагментиран свет.

 

Фото: Жарко Чулиќ

Europe House во соработка со Умно.мк  ја почнува рубриката „Надреден знак“ во која секоја последна среда во месецот, интелектуалци од одредена област ќе пишуваат колумна на теми што нè засегаат

Пишува: Бојан Лазаревски, студент

Овозможувајќи непроценливи искуства и можности за личен, академски и професионален развој кај младите, програмата за мобилност Еразмус+ за краток период стана трансформирачка сила за младите луѓе во Европската Унија и преостанатите земји членки на програмата меѓу кои спаѓаме и ние. Мојата поврзаност со програмата почна уште како средношколец, кога самиот почнав да барам и најдов организации што работаат со различни проекти и обуки кај нас, но и претежно во странство. За кратко време веќе учествував на најразлични проекти во Европа. Велат, кога умот на еден човек ќе искуси нови хоризонти, тој никогаш повеќе не се враќа во претходната состојба. Така, по првата размена во странство, продолжив да барам нови можности и да учествувам на многу кратки мобилности низ Европа бидејќи секогаш се враќав задоволен и со многу нови знаења и перспективи.

Како перспективен и амбициозен млад човек, по завршувањето на моето средно образование размислував за моите студии, сериозно земајќи ја предвид и опцијата за студирање во странство. Сепак, се запишав на програмата за Меѓународни интеркултурни студии на Филозофскиот факултет во Скопје и бев сигурен дека кога веќе студирам кај нас, ќе ја искористам шансата за дел од моите студии да ги поминам во странство. Бев среќен што имав искуство со кратките програми на Еразмус, па веќе знаев и за можностите што оваа програма ги нуди и во рамките на академското образование. Во текот на моите студии поминав два семестра на Факултетот за општествени науки при Карловиот универзитет во Прага, каде што студирав предмети од областа на политичките науки и меѓународни односи. Ваквата студентска мобилност функционира така што положените предмети на странскиот факултет се признаваат на домашниот, нешто што ја прави многу поволна за студентите.

Во Чешка навистина брзо се приспособив. Веројатно за тоа придонесе и блискоста што ја имаат нашите народи, пред сѐ, во однос на јазикот, а сето позитивно искуство првиот пат ме инспирира повторно да аплицирам и да се вратам на уште еден семестар на истиот универзитет. Студирањето во Прага нуди многу придобивки за студентите, мултикултурна средина со студенти од целиот свет, квалитетно образование, пристап до библиотеки богати со најразлични ресурси, бенефиции и многу можности за вонакадемски активности и дружење, бидејќи програмите на Еразмус+ не значат само академско, формално или неформално учење, туку и интеркултурно учење, што сочинува важен дел од секоја мобилност.

Една од клучните придобивки од ваквите програми е што поттикнуваат отворен ум кај учесниците. Ве туркаат надвор од комфорната зона, а тоа е единствениот начин кој овозможува да се учи без граници. Со самото тоа што одлучувате одреден период да живеете и да студирате во странска земја и различна средина, се изложувате на нови начини на размислување кои ви ги предизвикуваат веќе постојните замисли и знаења, засекогаш проширувајќи го вашиот поглед кон светот. Интеракцијата со врсници од различно културно потекло промовира меѓукултурно разбирање и емпатија, рушејќи ги стереотипите и предрасудите, што резултира со промовирање на чувството за глобално граѓанство и културниот плурализам. Навигацијата во непознатото опкружување придонесува за градење издржливост и самодоверба, а кај студентската мобилност кон ова влијае и независниот живот во нова земја и приспособувањето на различен образовен систем. Предизвиците и нивните триумфи кои се доживуваат за време на патувањето со Еразмус+ ги поттикнуваат младите да ги откријат своите силни страни и да ги подобрат вештините за решавање проблеми. Сето ова придонесува за зголемување на самодовербата, личниот раст и прави младите да станат посигурни поединци.

Постојат повеќе истражувања што го потврдуваат фактот дека мобилностите позитивно влијаат врз професионалните перспективи на студентите, како и нивната вработливост во иднина. Работодавците ги ценат приспособливоста, културната свест и меѓународните искуства што ги поседуваат студентите алумни на Еразмус+, што ги прави посакувани кандидати, а потврдите за студирање во странство преку Еразмус како и YouthPass сертификатите се меѓународно признати документи. На овој начин програмата Еразмус им овозможува на учесниците да се стекнат со конкурентна предност на денешниот глобален пазар на трудот и ги овластува младите луѓе да ги трасираат сопствените патишта кон успехот. Програмата ги подготвува учесниците со непроценливи вештини, кои го надминуваат академското знаење, а стекнатите квалитети ги позиционираат како катализатори за позитивни промени во нивните заедници, земји и светот.

Инспириран од моите искуства, но и од можноста токму оваа тема да ја поврзам со моите студии, периодов ја подготвувам мојата дипломска работа на слична тема, за чија цел спроведов и истражување за влијанието на ваквите програми врз европскиот и националниот идентитет кај младите. Засега можам да констатирам дека наодите од истражувањето ја истакнуваат значајната корелација помеѓу учеството во програмите за мобилност како Еразмус+ и зајакнувањето на европскиот, но и националниот идентитет кај студентите. Изложеноста на различни култури и чувството на припадност кон пошироката европска заедница придонесуваат за посилен европски идентитет. Истовремено, студентите развиваат подлабоко ценење за сопствениот национален идентитет, што доведува до хармоничен спој на двата аспекта. Ова засилено чувство за европски и национален идентитет поттикнува чувство на поврзаност и солидарност меѓу младите луѓе, уривајќи ги бариерите и промовирајќи единство на континентот.

Оваа заедничка врска ги надминува границите, јазиците и историските поделби, отворајќи го патот за меѓусебно поврзана Европа. Еразмус+ ја отелотворува визијата за обединета Европа, каде што се почитуваат и слават различностите, меѓусебното разбирање и соработката.

Еразмус+ е повеќе од програма за мобилност во буквална и филозофска смисла. Покрај академската мобилност, кратките размени, младинските размени и тренинг-курсеви, дел од другите можности ги вклучуваат и програмите за студентска пракса и програмата Европски солидарен корпус, која овозможува волонтирање во странска земја на краток или на подолг период. Секоја програма е посебна на свој начин, претставувајќи прозорец кон Европа и кон светот.

Како млади и како држава, имаме привилегија што сме дел од оваа програма, а нејзините придобивки треба да ги почувствуваат што е можно повеќе учесници. Еразмус е многу повеќе од програма за мобилност во Европа. Еразмус претставува порта кон светот на можностите и може да биде „отскочна штица“ на многу перспективни млади умови.

По завршувањето на многубројните проекти, со завршувањето на грантовите и предавањето на завршните извештаи, речиси 50% од проектните решенија, новите сознанија и предлозите завршуваат во кабинетите на истражувачите и во фиоките и архивите на институциите.

Пишува: д-р Анита Грозданов, редовен професор на Технолошко-металуршкиот факултет во Скопје

Секојдневниот живот и трката за негово унапредување и олеснување носат многу нови технолошки решенија и предизвици кои се придружени и со многу негативни последици. За жал, последиците многу пати се такви што оставаат трајни нарушувања на природната рамнотежа која сериозно се заканува на нашата планета во повеќе сектори. Климатски промени, намалени/или комплетно испразнети природни извори на многу суровини, загадени океани и мориња, загадена животна средина…

Сведоци сме на многубројни конференции, усвоени и потпишани многубројни стратегии и декларации на меѓународно и на национално ниво за регулирање и контрола на сите загадувачи, емисии и имисии во сите медиуми, на сите ресурси. Во рамките на големите истражувачки програми (HORIZON, LIFE) се изработени огромен број проекти со иста крајна цел: „Чиста и безбедна животна средина“ и „Одржлив развој, одржливо живеење“. Навистина, од сите тие проекти добиени се прекрасни и високоефикасни решенија и модели кои доколку се имплементираат, со сигурност ќе овозможат почиста животна средина, поубава и побезбедна иднина на нашата планета Земја.

За жал, по завршувањето на многубројните проекти, со завршувањето на грантовите и предавањето на завршните извештаи, речиси 50% од проектните решенија, новите сознанија и предлозите завршуваат во кабинетите на истражувачите и во фиоките и архивите на институциите.

Идеите, активностите и борбата за „чиста и безбедна животна средина“ и „одржлив развој и одржливо живеење“ се дел од програмите и агендите на сите политичари, на државно и на локално ниво. Особено во предизборните кампањи, кога сите тие идеи и политики се силно пропагирани и објаснувани во сите и со сите маркетиншки средства. Ветувањата се безрезервни и безусловни само за да се освојат посакуваните функции и позиции. Целата борба и сите тие силни заложби завршуваат со усвојувањето на функцијата и седнувањето во удобните кабинети и фотелји.

За жал, активната борба за „чиста и безбедна животна средина“ и „одржлив развој, одржливо живеење“ завршува тука и многубројните замисли стануваат бавни, млаки, дел од говорите кои и понатаму ќе ги држат говорниците на разни собири и конференции, или пак дел од опозициските движења на секое ниво.

Големите кризи и катастрофи, на локално и на меѓународно ниво (пандемијата на ковид-19, енергетската криза со војната во Украина, земјотресите во пошироки појаси на Земјата) секогаш го потсетуваат човекот на некои од грешките (нездравото живеење и нарушеното светско здравје на луѓето, лошата распределба на превласта на главните енергенти за сите животни активности – од електричната енергија преку горивата дури до храната, лошото менаџирање на градењето на градовите и урбаните средини). Бидејќи екосистемските услуги главно се сметаат за економско опкружување, тие немаат цена и поради тоа се прекумерно искористени и деградирани, состојба што понекогаш се нарекува „заедничка трагедија“. Последиците од сите нив, за целата планета Земја и целото човештво се катастрофални.

Општествените нарушувања како војна, криминал и корупција ги одземаат ресурсите од оние области што претставуваат најголеми човечки потреби, го оштетуваат капацитетот на општествата за правење планови за иднината и во принцип се закануваат на благосостојбата на човекот и на животната средина.

Исцрпувањето на природните ресурси, вклучувајќи ја и свежата вода, ја зголемува веројатноста за „војна за ресурси“. Овој аспект на одржливоста се нарекува еколошка безбедност и создава јасна потреба за глобална еколошка согласност за управување со ресурсите како што се водоносните слоеви и реките што ги пречекоруваат политичките граници, и за заштита на заедничките глобални системи како океаните и атмосферата.

За жал, сите луѓе – функционери од највисоко до најниско ниво (на меѓународно и на локално ниво) стануваат дел од системската бирократија. Функцијата се искористува за да се стане дел од власта која ќе управува со ресурсите (многумина јавно или затскриено стануваат и сопственици на ресурсите), дел од структурите кои ќе ги контролираат ресурсите и емисиите/имисиите на локално, регионално и меѓународно ниво.

Бидејќи, ЗА ЖАЛ, НЕМАМЕ ПЛАНЕТА Б, останува онаа најосновната, но најсуштинска задача и активност на сите нас. Колку и да звучи дека сме во 21 век и дека тоа е веќе во голема мера завршена работа, мислам дека не е и дека сè уште е отворена за интензивна работа. Мораме да работиме на СВЕСТА на сите нас, луѓето, од најмалите до највозрасните, да се менуваме и усогласуваме за подобра и почиста животна средина. Конечно, сè што ќе научиме и ќе стекнеме ново знаење и искуство – да го применуваме од истиот момент. Покрај другите знаења, сите млади генерации треба да имаат важни предмети за изградување на нивната свест за чиста животна средина. Политичарите и функционерите да ја остават и да ја тргнат алчноста од ресурсите и енергентите на човештвото. Светските лидери да ги остават воените пресметки и военото профитерство во историјата и да ги насочат своите идеи и сили во трките чија цел е да се постигне и обезбеди подобра и почиста животна средина.

Сеопфатно заснованите стратегии за повеќе одржливи општествени системи вклучуваат: развиено образование и политичка еманципација на жените, особено во земјите во развој; поголемо почитување на општествените права, еднаквост помеѓу богатите и сиромашните, како во внатрешноста така и помеѓу државите; и меѓугенерациска еднаквост.

Повторно и повторно може да звучи утопистички, или професорски, но тоа мора да биде така. Ако не се случи тоа, ако децата и учениците растат без изградена свест каде да ја фрлат амбалажата од кроасанот и сендвичот, лименката или шишето од сокот, ако политичарите ја практицираат власта само за брзо богатење преку остварување процент од сопствеништво на ресурсите на енергентите (централите на фотоволтаици, ветерници, мали хидроцентрали) – тогаш филмовите и апокалиптичните сценарија од фантастичните филмови полека ќе стануваат реалност – ЗА ЖАЛ, НЕМАМЕ ПЛАНЕТА Б.

–  д-р Анита Грозданов, редовен професор на Технолошко-металуршкиот факултет во Скопје