книжевност Archives - Europe House

Оливера Ќорвезироска: Критиката е патоказ на книжевноста во времето и просторот

Разговараше: Наташа Атанасова

Кога пред три години, по повод излегувањето на романот „Аб’т“ правев интервју со Оливера Ќорвезироска, прашањата кои ги имав за неа како критичарка, ги оставивме за некој следен разговор.

И, сега, кога ја видов излезена од печат нејзината најнова книга со критички текстови „На полпат (критика или молк)“, знаев дека дојде времето за тој разговор.

Во книгата се сместени текстови за последните дела на триесетина современи македонски, девет истакнати регионални писатели и за последниот роман на Арундати Рој. Напишана со препознатливиот стил на Ќорвезироска, „На полпат“ ќе ве натера да се присетите и уште еднаш да размислите за книгите што сте ги читале или, ако не сте ги читале, ќе ве заинтригира да ги земете за да видите дали би се согласиле со нејзините критички ставови. Во мојот случај, книгата уште еднаш ми потврди дека книжевната критика ни е неопходна, исто како што ни се неопходни и разговори за неа.

Колку е значајна книжевната критика за една културна средина, а колку за самата книжевност?

Мошне е значајна, или барем треба да биде, и во едната и во другата сфера. На поширок општествен план, критиката е значајна за да ја позиционира книжевноста што поцврсто како неодминлив сегмент на културата воопшто; а на потесен план, на планот на самата книжевност, критиката е значајна, или барем треба да биде, за да ја поддржи и да ја трасира вистинската творечката енергија кон вистинскиот пат, а помалку вистинската творечка енергија кон споредните патишта. Критиката во идеални услови треба да функционира како патоказ, како сигналитика на книжевноста во одреден простор и одредено време.

 

Верувам дека критиката треба секогаш да остане во сенката, во дебелата ладовина на добрите приказни, дури и тогаш кога сенката се издолжува и станува идентична на таа што ја создава.

(„На полпат“, стр. 69)

Мојот впечаток за ситуацијата со книжевната критика кај нас во моментов е дека од една страна ја имаме професионалната академска (и елитна) критика која се прашувам дали некој ја чита, а од друга страна „рецензиите“ на интернет, чија крајна цел најчесто е продажба: продажба на книгата како предмет или продажба/самопромоција на човекот што го напишал текстот. Дали идентитетот на книжевната критика, онаква каква што ја знаевме до пред дигиталната доба, е во криза?

Можеби, но не знам на што точно мислите кога велите „идентитет на книжевната критика“. Книжевната критика не е нешто трајно и конечно, таа, како и сѐ друго, е менлива, а она што треба да остане како нејзин императив или цел, е поврзаноста / блискоста со книжевноста. Треба истрајно, дури и настојчиво, да се работи на симетријата во нивниот однос. Академската критика е важна, таа си постои и е читана од тие на кои им е наменета. Највидлив е недостигот на новинската книжевна критика: брзата, смела и верна критика што им оди зад петиците на книгите, што им помага на читателите да се ориентираат во преобемните и честопати недоволно јасни книжевни продукции, но и да го дооформат својот вкус. „Рецензиите“ што ги спомнувате вие, ставајќи го зборот во наводници, се нешто сосем друго и воопшто не мислам на нив во овој контекст. Тие најчесто се гол, бесрамен маркетинг, самопромоција, калкулација, умилкување на потенцијалните, непрофилирани читатели, наместо нивен коректив.

На средина од ситуацијата што ја наведов во претходното прашање би требало да се најде издржаната критика наменета за поширока публика, на приемчив јазик и достапна преку масовен медиум. „На полпат“ е книга со издржани критички текстови, напишана со прекрасен јазик и чие читање е уживање. Останува уште прашањето дали книгата денес (имајќи ги предвид малите тиражи кај нас) е соодветен медиум за таквата критика да стигне до широката публика?

Мора да признам дека не се оптоварувам со тиражите на книгите, главно сум фокусирана на нивната вредност. Борбата за тиражи испреврте сѐ пред себе и ги доведе книжевните „работи“ во безредие. Поради сето тоа, важно ми е она што го мислам за актуелните книги дома и во регионот, да го кажам преку текстови и анализи, преку претставувања и согледби, а не со прокламативни општи зборувања, предефинирања и преобјаснувања. Она што го правиме, по дефиниција, многу подобро нѐ претставува од она што го зборуваме, зборуваме, зборуваме… Постојано читам, често пишувам за прочитаното, објавувам на постојните портали со кои чувствувам естетска и културна припадност, во книжевната периодика, или, едноставно го собирам напишаното и го објавувам во книга. Порано, кога постоеја вистински дневни весници и вистински културни редакции, објавував рецензии на неделно ниво (во „Вечер“, „Утрински весник“, „Слободен печат“…), што значи за една година рецензирав и по повеќе од педесет книги. Тоа беше мошне напорно, но сметам и мошне корисно.

Суштински гледано, ваквата постапка на објавување критика или проза на сопствен приватен профил е исто како шивачка да излезе сосе својата машина од работилницата и среде плоштад да крпи, шие, коригира што кому му треба. Излегувањето на занаетот од дуќанот е сериозен проблем за професионализмот во нашата земја. Како едноставно веќе да го нема. Секој е стручен за сè, никој од нас не живее од она што вистински го знае.

(„На полпат“, стр. 197)

Што значи да се биде (и да се остане) критичарка кај нас? А плус да се биде и писателка? 

Не знам што значи да се биде, ниту што значи да се остане. Јас само го работам со страст она што го сакам и, се надевам, она што најдобро го знам.

Професорката Елизабета Шелева во еден труд за критиката вели дека во нашата книжевна средина владее изместен бонтон и прилично лицемерна култура на незамерување со цел избегнување на некој иден судир на интереси. Каков е твојот став за ова тврдење, а во однос на книжевната критика кај нас?

Не се занимавам премногу со такви нешта. Ниту создавам ниту расипувам пријателства со критика. Сериозно следам домашна и регионална книжевност и се обидувам да го коментирам она што го читам, брзо и прецизно. Исто така се обидувам актуелната домашна продукција да ја ставам во поширок, барем регионален контекст, да повлекувам паралели. Следствено на тоа, во „На полпат“ од вкупно 44 текстови, 32 се за конкретни наслови од домашни автори (добитници на најзначајни книжевни награди, но и млади книжевни гласови), 11 за наслови од регионални автори, главно препораки за превод, и еден текст за новиот роман на Арундати Рој, намерно, за да се поврзат домашната и регионалната книжевност – со светската. Додека ја подготвував книгата за печат, речиси сите наслови од регионалната книжевност што ги препорачував за превод, веќе се преведоа на македонски јазик (Дарко Цвијетиќ, Лана Басташиќ, Кристијан Новак, Дамир Каракаш…) и си дозволувам да помислам дека барем малку сум придонела за тоа.

Дали си имала непријатни ситуации како резултат на твоите критички ставови со авторите на делата за кои си пишувала? И дали ти се јавува(ла) потреба за автоцензура? На кој начин се бориш со неа?

Не. Не сум имала непријатни ситуации, барем не толку непријатни за да ги помнам. Не се борам, не се плашам од туѓи реакции, се трудам да бидам доследна на сопствените принципи, аргументирам, пишувам јасно и недвосмислено, не се кријам зад кажаното, не се додворувам, не манипулирам со своето книжевно мислење и тоа што немам непријатни ситуации си го припишувам себеси како стекната заслуга. Кога не сакам да пишувам за нешто – молчам. Дури и кога нештото ми се допаѓа… Молкот е тешка вештина. Понекогаш дури и потешка од зборувањето и пишувањето.

Критиката сака да интерпретира, таа не сака да сака; сака да коментира, не сака да меморира. Меморирањето е сакање. Нема интерпретација на песна ако таа веќе ви се вовлекла под кожа или ви се забила в срце; нема интерпретација на песна, ако сте ја запомниле без намера и напор да го сторите тоа.

(„На полпат“, стр. 164)

Секоја критика, колку и да претендира на објективност, не може да ја избегне субјективноста. А каде што е субјективноста, таму е и егото. Колкава е одговорноста на критичарот да го заузда своето его давајќи вредносни судови?

Ова е прашање за помлади луѓе кои почнуваат да се занимаваат со критика. Ваквите недоумици се далеку зад мене. Не постои апсолутна објективност, ниту објективност без ронка субјективност, но постојат и правила за односот помеѓу едното и другото. Постојат и покуси и подолги јажиња, синџири,.. свилени врвци за нашите лични вкусови. Едно е книжевен вкус, друго – книжевна компетенција.

Како долгогодишен критичар, кои тенденции во современата македонска книжевност би ги истакнала како најрелевантни за времето во коешто живееме, а кои како највозбудливи за тебе лично?

Помодноста во книжевноста што нѐ заплиснува во бранови не ја сметам за голема опасност, ниту за сериозен ризик. Секој бран остава зад себе и по некоја прекрасна школка. Бисер. Последните години имав чувство дека сите пишуваат кратка проза. Поети, прозаисти,.. почетници, водечки писатели, книжевни класици, доајени во сосем други жанрови. Еве, на пример, во антологијата на микрофикции „Џинџуџе во земјата на афионите“ што годинава ја објави „Темплум“ (приредувачи се Никола Гелевски и Владимир Мартиновски) има дури 73 застапени македонски автори кои работеле или работат во овој жанр. Ако ги има во толкав број во антологија, замислете колкумина реално пишуваат микропроза. Би го спомнала и трендот/бранот на куси романи, повести или дури и новели меѓу кои имаше и такви кои ги понесоа најзначајните награди за роман во земјава. Трендовите пребрзо ја матат водата, но тоа, пак, исто така мошне брзо помага да испливаат на површина и многу други нешта. И најлоши, но и најдобри. Последнава година во регионот сѐ почесто се појавуваат мошне екстензивни романи, како некаков тренд на навраќање на „големите дела“ од претходните векови и книжевни формации. Не би ме изненадило тоа да им се „случи“ и на македонските автори веќе во наредната година, веќе во наредните книги. Брановите, дури и книжевните, пред да остават школка, бисер зад себе, несомнено првин нѐ освежуваат.

Филип Димевски: Културата кај нас е свет за себе

Разговараше: Наташа Атанасова

Како читател не е затворен во една книжевна епоха или жанр, го интересира сè и сешто. Ги сака Буковски, Булгаков, Борхес, Гомбрович, Капушќињски, Атвуд, Јерговиќ, Твардох…, ама ако мора да издвои само еден од авторите што ги има издадено, тоа би бил Витолд Гомбрович. „Оти Гомбрович не следи некакви жанрови, туку ги создава, оти возбудува со сарказмот, иронијата, ги сведува „големите“ прашања на човештвото на некој навидум мал, ништовен настан, извртувајќи го и играјќи си со него, притоа релативизирајќи го на само нему својствен начин, дрзок и бескомпромисен“, вели Филип Димевски, основач на издавачката куќа „Бегемот“.

Иако прашањето за омилениот автор беше „бонус“, фино легнува како увертира на разговорот со него за тоа што го интересира како издавач и како размислува како креатор на активности на нашата културна сцена.

Како реши дека сакаш да се занимаваш со издавачка дејност? Какви ти беа почетоците тогаш, а како гледаш на тоа од денешно растојание? Донесе ли правилна одлука?

Издавачката дејност е тесно поврзана со мојата професија, филолог и преведувач сум по струка, па за време на студиите некако спонтано пред мене се испречи голема литература што во тоа време не беше објавена. Природно ми дојде да размислувам во насока да отворам издавачка куќа, едноставно сакав да се занимавам со тоа. Така, скромните почетоци на „Бегемот“ беа во 2009 година, во првите неколку години чекоревме бавно, објавувавме по 3-4 книги годишно, но со текот на времето се отвораа пред нас нови и нови книжевности, некои истражени, некои што допрва сакавме да ги истражиме.

Особено нѐ интригираа, условно кажано, помалите книжевности, како полската и чешката, како и поавангардните автори од поголемите книжевности. Во меѓувреме се отворија повеќе можности за издаваштвото, па на мое огромно задоволство успеавме да објавиме некои култни автори на македонски јазик, како Борхес, Гомбрович, Вајлд, Манро, Атвуд, Булгаков и др.

Од денешна перспектива гледано, да, секако, мислам дека донесов правилна одлука. Како не би била правилна кога успевам да ги спојам задоволството и работата?!

Во „Бегемот“ со години градите и надградувате едиции со издржан уреднички концепт. Имате ли во глава идеја за некоја нова едиција, која ви се крчка, но на која сè уште не  ѝ дошло времето?

Секогаш има нешто во позадина што го чека својот момент да се појави, но се трудиме да не останеме само на идеја. Во последниве три години почнавме да осмислуваме и веќе да реализираме две нови едиции: „Перископ“ и „Плочка“.

„Перископ“ е едиција што се занимава главно со есеистика, досега брои три изданија од сериозни автори (Чеслав Милош, Марта Нусбаум, Данило Коцевски), а еве да најавам дека многу скоро, во текот на ноември, ќе има уште две нови изданија од двајца многу значајни автори за светската литература. Интересно е да се види и есеистичката страна на одредени славни автори што главно се познати по своите белетристички дела. Токму тоа е еден од концептите за оваа едиција.

„Плочка“ е исто така една од поновите едиции, донекаде монографска, донекаде есеистичка едиција, којашто се занимава главно со урбаната тематика. Оваа едиција досега брои четири изданија: „Урбани легенди“ од Васко Марковски, монографското издание „Астални проекции“ за поетско-книжевниот настан што го одбележа Скопје во изминативе години како еден урбан феномен во градот, како и двете изданија од Томислав Османли – „Медиумот што недостасува“ и најновото издание „Стрип – деветтата уметност“, тематски и теориски многу ангажирано дело што се занимава со теоријата на стрипот од светски рамки до она што е најважно за нас: стрипот во македонскиот контекст, низ историјата до денес.

Може ли издавач со уредничка политика како вашата да порасне во средина како нашата?

Да порасне, да, но до кои размери, не знам. Веројатно не може да порасне до размери како издавачите со комерцијална уредничка политика, но оние издавачи со слична политика како „Бегемот“ имаат и поголеми амбиции за влијание во културата, преку организирање разни книжевни и културни настани, како и преку публицистика на културна тематика, со реакција кон осмислувањето на културните политики од државата. Тоа се издавачите што индиректно и директно ја креираат „живата“ култура, така што во таа смисла сметам дека може да се постигне поголем резултат. Една среќна околност за државата е што поголемиот дел од сите овие луѓе сето тоа го прават само од желба, па затоа и е феномен во средина како нашата да имаме толку активна култура, а притоа државата да не мрдне со малиот прст.

Во вашите изданија влегуваат дела од прогресивни, нестандардни, критички настроени, „тешки“ писатели. Имаат ли кај нас ваквите автори публика која би ги читала и купила овие дела за нивното издавање да биде одржливо и без некаква надворешна поддршка?

За големите авторите секогаш ќе има одредена публика што ќе се интересира, но за жал таа публика е прилично ограничена. Се работи за некомерцијални автори, но автори што оставиле силен белег во светската книжевност. Оттука, верувам дека интересот за ваквите автори секогаш ќе биде помал поради нивната комплексност и ангажираност, но и континуиран. Сепак, кога не би постоела поддршка од надворешни фондови, општо издаваштвото би било неодржливо, барем она на издавачите што се занимаваат со поалтернативна книжевност.

Можно ли е креирање на оригинална, независна, пркосна издавачка политика која нема да се „покорува“ на политиките на оние кои го спонзорираат издаваштвото?

Во денешново време и во овие услови, издавачите главно ги кројат издавачките програми според политиките на спонзорите. Сѐ помалку оригиналност, а сѐ повеќе сервилност во пристапот кон финансиерите. Сепак, мислам дека има мал број издавачи што се обидуваат да најдат баланс во сево ова, што на некој начин успеваат да го задржат својот идентитет притоа користејќи ги фондовите што се на располагање. Така што, можна е оригинална издавачка политика, но колку е независна, тоа е веќе друго прашање.

Мојот впечаток е дека денес кај нас се издаваат книги повеќе од кога и да е. Каква е ситуацијата на вагата на која од едната страна е квантитетот, а од другата квалитетот на книгите?

Вистина е дека никогаш не се издавале повеќе книги од сега. Изборот е квантитативно голем, но сепак е квалитативно мал. Факт е дека секојдневно се појавуваат десетици нови книги, преводи и домашна книжевност, но голем дел од тоа е сработено експресно, брзоплето. Искрено, не верувам во фабричкото производство на книги, сметам дека тоа треба да биде порафиниран и потрпелив процес. Така, нешто што е набрзина направено неминовно ќе го натежне тасот на неквалитетот на вагата. Но, веројатно секаде и секогаш било така, постојат и добри и лоши издавачи, но порафинираните читатели секако имаат добар избор.

Нашата културна сцена изминатите години ја збогативте со проектот „Очудувања“ и со фестивалот „АртАреа“. А со „Буква“ си создадовте и свој простор, место кое стана центар на многу културни настани. По повеќе од половина година, колку сте задоволни од тоа што го направивте – во секоја смисла: и во поглед на опстанокот, на содржините и на влијанието во општеството?

Низ годиниве (веќе пет), фестивалот „АртАреа“ успеа да си пронајде своја публика. Уште од самиот почеток, концептот на фестивалот беше да ги вкрсти различните културни гранки, примарно преку книжевноста, но и преку другите културни медиуми, како филмот, илустрацијата, фотографијата, стрипот итн. Многу ми е драго што на фестивалот посетители и учесници се главно млади луѓе. Тоа ми дава право да размислувам во насока дека програмата и самиот фестивал врши влијание врз младите, дека кај нив остава некаков естетски и духовен впечаток.

Истото се однесува и на „Буква“. Практично, „Буква“ на некој начин е „дете“ на „АртАреа“, размислувањата за „Буква“ всушност се директна инспирација од фестивалот „АртАреа“ и желбата да организираме секојдневен фестивал „на мало“. Сепак, за ваквите места како „Буква“ едноставно не верувам дека некогаш би можело да има полош период од овој, пандемискиов, и опстанокот е многу тежок. За жал, „Буква“ е принудена наскоро да оди во „зимски сон“, па се надеваме дека на пролет повторно ќе се разбуди, верувам дека со уште поактивна и попозитивна енергија.

Како би ја опишал културата во нашата земја, сфатена како културна индустрија? Колку е таа одраз на државните културни политики?

Културата во нашата земја би ја опишал како „свет за себе“. На некој начин, секој влече на своја страна, но тоа е она што е потребно за живата, секојдневната, приземјена култура, онаа што гравитира помеѓу нас без некој особен повод. За мене навистина е енигма како може да имаме релативно квалитетна културна сцена без никаква организираност на државните културни политики, кои со години (отсекогаш?) биле максимално запоставени. Културата без системска организираност и соработка помеѓу државата и независниот културен сектор – едноставно не можам да замислам да биде на подобро ниво од ова што е сега. Ниво што, ќе повторам, мислам дека е високо, имајќи ја предвид тоталната незаинтересираност на државните институции за младата, живата, авангардната култура. Исто така, останува помислата (за жал само помисла) што би можеле да направиме, ако барем малку има системска поддршка од државата. Овде не мислам само на финансискиот дел од поддршката, туку повеќе на желбата за соработка и искористувањето на државните капацитети за културни цели. Оттука произлегува дека имаме голем број културотворци, од секоја културна сфера, и истрајни се, жедни се да ја изразат својата страст, но државните културни политики упорно и упорно изостануваат. А не треба многу, треба само да се „отворат“ кон младите.

Какво влијание има целата културно-општествена ситуација врз младите? Колку и вие при создавањето на тоа што го создавате сте во допир со младите, размислувате на нив и/или ги вклучувате?

Прашањево делумно го одговорив погоре зборувајќи околу фестивалот „АртАреа“. Вклучувањето и културниот капацитет на младите беа главниот поттик за да се организира фестивалот. Убедени сме дека има многу, и допрва ќе има, квалитетни млади творци од разни културни сфери. Затоа активно вклучуваме млади луѓе, особено оние што немаат или немале каде да се изразат. Низ годиниве на фестивалот учествуваа десетици млади творци, дали со свој дебитантски филм, дали со изложба на фотографии, графики, стрипови, дали со свое книжевно или анимирано дело, а и во самата организација на фестивалот, којашто е повеќе спонтана, така што фестивалот постојано е во допир со младите и искрено нѐ радува тоа.

„Градиме култура во која се чита од проодување до бастун.“ – стои на вашата веб-страница. Успешни ли се овие ваши напори во целокупниот општествен контекст? Народ со ваква (не)читачка младина – треба ли да се грижи за својата иднина? 

Низ годините се трудевме да ја прошириме издавачката програма, па така во издание на Бегемот веќе може да се најдат одреден број книги за најмладата публика, од врвни писатели и илустратори, па сѐ до книги за најстарата генерација читатели. Нашата цел е да немаме ограничување на возраста, за нас е најважно да издаваме квалитетни изданија и читателите од секоја возраст да може да си пронајдат дела по свој вкус. Дали се успешни нашите напори – искрено не знам, не би знаел како да го утврдам тоа, можеби некој однадвор подобро ќе го согледа тоа? Дефинитивно загрижувачки се (не)читачките навики на младината, но еве повторно овде се испречува системскиот проблем, односно незаинтересираноста на државата запоставувајќи го овој проблем и кроејќи ги погрешните лектирни планови и нејасни политики. Но, во овој проблем исто така имаат сериозен удел и самите издавачи, односно со неквалитетот што им го нудат на младите, со тоа убивајќи ја желбата за читање кај нив.

Насловна фотографија: Зоран Шекеров

 

Румена Бужаровска: Не постои прогрес без самокритика

Разговараше: Наташа Атанасова

Писателка, преведувачка и професорка. Активистка, феминистка и оптимистка. Отворена, директна и полна со хумор. Би се занимавала само со пишување, да не е тоа невозможна мисија. Си го сака книжевниот превод, ама смета дека е крајно неисплатлив, без никаква поддршка од државата и дека затоа преведувачите добиваат третман и на амали. Работи како професорка по книжевност и превод на Катедрата за англиски и константно се надградува, така што тоа ѝ помага и во пишувањето. Румена Бужаровска е пример за жена која со сите сили се труди работите што ѝ се јасни да ги направи јавни, а ова интервју кое настана како дел од нејзината соработка со Europe House на проектот Вавилон, е уште еден придонес во таа насока.

Како изгледа твојот творечки процес, т.е. создавањето и комплетирањето на еден расказ од празен екран до испечатени страници меѓу корици?

Не пишувам често и не пишувам секој ден. Творечкиот процес е долг… тој тлее, мора да се инспирирате, мора да научите некои работи, да направите некои истражувања за да напишете нешто. Прво размислувам, набљудувам, правам концепт, правам скици и потоа седнувам да пишувам. Мразам да губам време на бесцелно пишување, па потоа да се мачам од тоа што сум го напишала да извадам нешто што е добро или не е добро. Дури кога ми е спремен расказот во главата седнувам и за релативно кратко време ги завршувам работите. Ама после правам ревизија, со која си го подобрувам текстот. Во Македонија немаме многу силна уредничка култура, каде што всушност писателите подложат на сериозно уредување на секоја реченица – и содржински, и структурно, па сега, преведувајќи ги сопствените раскази, сфаќам дека преводот многу ми помага сама да си го направам тоа на моите текстови.

Твоите раскази изобилуваат со хумор, а и докторираше на истата тема. Со хуморот, од една страна, може на безболен начин да се плесне вистината в очи, а од друга, човек ќе се насмее, ќе му олесни од тежината на секојдневието… Постои ли граница од каде што смешното престанува да биде смешно и станува горчливо?

Многу е битно кој го произведува хуморот и која е неговата „жртва“. Хуморот би требало да има критичка функција и да се користи како алатка за да се подријат некои веќе воспоставени односи на моќ. Ако исмеваните во хуморот се тие што во општеството и онака немаат моќ, тогаш хуморот не би рекла дека е горчлив, туку невкусен. И така, имаме многу расистички, шовинистички хумор… Па, кај нас луѓето се смеат само ако се каже „пе*ер“ или „пи*ка“ на сцена. Толку се репресирани во општеството, што за нив сексот е табу, хомосексуалноста е табу, женскоста е табу… Меѓутоа, исто така гледаме и многу етничко-шовинистички вицеви на сметка на Албанците, Ромите. Така што тие ха-ха вицеви од страна, коишто ги исмеваат послабите се анахрони, остатоци од ригидно минато.

Многу често луѓето се исмеваат со тоа што кажуваат дека едниов бил политички коректен, а другиот политички некоректен хумор, што нема врска. Не, вториов не е политички некоректен хумор, тој е простачки. Ама често овие изрази од страна на тие некои сè уште постоечки елити се употребуваат, всушност, за да ги подријат процесите на еманципација и на разбирање.

Ти си и феминистка-активистка и често велиш дека си оптимистка. На полето на правата на жените, според тоа како се одвиваат работите во светот (Полска, Алабама, Авганистан…), што мораме да правиме за да не зачекориме кон дистописка иднина како од „Приказна на робинката“ на Атвуд?

Свесно ги одбивам вестите за тоа што се случува во Авганистан, затоа што не можам ништо да направам и само се чувствувам безнадежно. А ако не сум оптимист, би била паразит – ништо не би правела, зашто, нели, ништо не функционира, светот не е добро место за живеење, секогаш било лошо… Можеби очекуваме пребрз прогрес, иако тој и онака е брз. Пред сто години жените немале право на глас, не сме смееле да носиме пантолони, не сме смееле да се разведуваме, не сме имале право на сопствените тела… Сè уште немаме право на сопствените тела и во Европа, еве во Полска, сè уште тоа право се обидуваат да ни го одземат, меѓутоа никогаш не се зборувало толку за овие теми, никогаш не била толку висока свеста. Денес жените кои се во своите рани 20-ти години се многу посвесни за своите права и каде се границите помеѓу пристојното и непристојното однесување. Порано немавме имиња за некои феномени, а сега имаме mansplaining или мажјаснување, manspreading имаше предлог да се преведе како окурпација, работиме на превод на manterrupting, gaslighting… Кога се зборува за овие работи, знаеме дека станува збор за феномени што им се случуваат на сите, а не како порано да се прашуваме дали нешто не е во ред со нас. Затоа, не верувам дека туку-така ќе ги изгубиме стекнатите права.

Твоите раскази заживеаја на театарските штици во Скопје, во Љубљана, во Белград. Неодамна гостуваше на Фестивалот на светската книжевност во Загреб. Книгите ти се преведуваат на многу јазици, а најново видовме дека „Мојот маж“ ќе излезе во Франција во издание на „Галимар“. Се пишува, се зборува, се отвораат дискусии на темите за кои пишуваш, меѓутоа само во еден затворен интелектуален круг. Има ли начин да се допре до обичниот човек, кој не ни размислува дека нерамноправноста е неправедна?

Книжевноста никогаш не допирала до некои огромни народни маси, и не случајно тиражите се мали. Секогаш постоела една клучна мала група луѓе кои ги правеле промените во општеството и културата. Книжевноста е само дел од целиот тој процес.

Е, сега, друго е прашањето колку нашата држава има стратегија за поддржување на културата. Пари за култура никогаш нема, сè што правиме ние од културниот сектор е некако панк, сè е про боно, се чини дека независните културни работници како најмногу да се борат со ветерници. Стварно им се воодушевувам како успеваат да врзат крај со крај и како имаат стимул да ги прават тие работи оти како никој да не се грижи за нив.

И, уште нешто – велиш дека дознаваат само луѓето во интелектуалната јавност. А и овие вести што стигнуваат до тебе, стигнуваат заради Фејсбук, затоа што сум ги објавила јас или мојот издавач. Ако ние не го направиме тоа, буквално нема ни да се дознае. Сите од културата користиме друштвени мрежи како начин да ѝ соопштиме на јавноста што сме направиле, затоа што не постои друг механизам, иако на моменти ни е непријатно да го правиме тоа. Друштвените мрежи станаа главен гласник, лажните вести се шират лесно а и владата базира свои одлуки на тоа што го гледа на Фејсбук, а не врз основа на истражувања, анкети или некое знаење… Многу се дилетантски тие односи кај нас, ама тоа е – млада држава, младо општество, некако на погрешна нога имаме застанато со корупцијата и никако да се средиме.

Да, корупцијата. Заедно со нискиот стандард ѝ даваат ветер во грб на летаргијата која ги иселува луѓето од земјава. Тоа е темата и на твојата последна збирка „Не одам никаде“. Ако те прашаат младите дали вреди да се остане тука, што би им кажала?

Би им кажала дека е убаво да шетаат и да видат како функционираат работите надвор. Убаво би било после да се вратат тука и да ги искористат тие искуства. Македонија е прекрасна земја, Скопје е прекрасен град, но секојпат кога ќе излезете надвор гледате како некои работи можат подобро да функционираат. Меѓутоа, да им препорачаш на луѓе што немаат пари да патуваат е многу неодговорно. Некогаш кога ќе ги прашам студентите за тоа, гледам дека голем дел од нив не излегле од државата зашто економски се загрозени. И нормално, ги фаќа летаргија, ги фаќа очај и мислат дека животот некаде другаде е подобар. И го разбирам јас тоа, затоа што и миграциите се многу нормална работа. Проблемот е кога тоа се случува и таму каде што не треба или не мора – има многу луѓе кои имаат услови за функционирање, но постојано некој друг им е крив за нешто и станува мода да се заминува „од оваа дупка“. Додека луѓето се тука, би сакала да се поодговорни кон средината, сите да си ја работат својата работа максимално посветено и професионално и да не мислат дека оваа земја не ги заслужува.

Што би им одговорила на тие што велат дека со твоите раскази придонесуваш за зајакнување на стереотипите и лошата слика на Западот и светот за Балканот како варварски и заостанат?

Па ако сакаат да се пишуваат памфлети во коишто Македонците ќе бидат големи херои – да имаме Скопје 2014 книжевност! Не постои никаков прогрес без самокритика, а баш ми е гајле како ме гледа Европа. Тоа е и поентата на мојата последна книга. Така што, ние писателите не постоиме за да бидеме маскоти, за да ја прикажеме Македонија во некое светло како да е оаза на просперитетот. Книжевноста не го прави тоа, ниту пак го прави добриот филм. Тие што мислат така не читаат книги, не гледаат филмови и не знаат што е уметност.

За време на Саемот на книгата, по вторпат ја доби награда за автор на годината на Македонската асоцијација на издавачи. На целиот интернационален успех, дали продолжуваат да ти значат домашните награди?

Со Лана Басташиќ баш тоа го зборуваме – колку е убаво да се добие некоја награда, оти многу често крупните награди не ги добиваат авторки. Кога ќе видите државните награди колку многу ги добиваат мажи, а колку жени – огромна е дискрепанцата! Така што, убаво е кога ќе ти дадат признание. Баш вчера ја погледнав наградата и сфатив дека се насмевнав кога ја видов и си реков: еј, ми значи ова. Сакам да функционирам во оваа средина и сакам да комуницирам со македонската читателка публика, меѓутоа сепак интернационалниот успех ми го донесе признанието, оти „Мојот маж“ ја објавив тука пред седум години.

Наоѓаш ли време за читање и што читаш повеќе – тоа што сакаш или тоа што мораш?

За жал, повеќе читам баш тоа што морам. На пример, овие денови постојано читам дипломски. Ама еве, дечките од „Бегемот“ ми ја подарија „Империјата“ од Капушќињски, кого Светлана Алексиевич го читала, а јас неа ја обожавам, и тоа го читам во моментов. Пред некое време го исчитав графичкото романче „Везење“ од Маржан Сатрапи и многу ќеф ми направи. А и во последно време многу задоволство наоѓам во графичките романи: „Плати па клати“, „Персеполис“, „Ерусалим“… Забележувам дека ме опуштаат, имам чувство дека читам нешто многу паметно а не е толку густо и „захтевно“. А, да, и слушам доста поткасти со кои си го исполнувам времето додека вршам некои досадни обврски по дома или кога возам.

Фотографии: Лилика Стрезоска

Subscribe To our newsletter!