interview Archives - Europe House

Работете на себе и патот до успехот ќе биде ваш! Сибел Бајрам, наставничка по англиски, магистер по менаџмент на човечки ресурси

Сибел Бајрам е успешна, инспиративна 27-годишна жена од Скопје. Таа е магистер по менаџмент на човечки ресурси, претседателка на Здружението на Ромки „Лачо Диве“ и наставничка по англиски јазик во основното училиште „26 Јули“ во скопската населба Шуто Оризари.

Како припадничка на ромската етничка заедница, сиот живот се соочувала со препреки и дискриминација додека се градела во успешна млада личност, професионалец и борец за правата на Ромките. Вели дека за сè требало да вложи три-четири пати повеќе – учење, труд, посветеност, мотивација, решителност за да биде на некое приближно еднакво ниво со останатите. Сибел Бајрам е успешна, инспиративна 27-годишна жена од Скопје. Таа е магистер по менаџмент на човечки ресурси, претседателка на Здружението на Ромки „Лачо Диве“ и наставничка по англиски јазик во основното училиште „26 Јули“ во Шуто Оризари. Кога би требало да избере која европска младинска цел најдобро би ја опишала, Сибел без размислување одговара – еднакви можности за жените и девојките од малцинствата. Таа е дел од проектот Future for Europe.

Како Ромка во животот се соочувала со секакви препреки и проблеми.

– „Се чудеа како може толку млада Ромка да биде толку успешна и образована, како некоја на 26-27 години сè уште не е во брак, иако сега веќе неколку месеци сум омажена.“ – вели Сибел низ насмевка.

И нејзините сограѓани Роми и претставници на другите заедници се чуделе како нејзините родители толку многу вложувале во своите две ќерки да се образоваат, да дипломираат, Сибел да магистрира и да основа организација.

Се чудеа како мојот, за жал, сега покоен татко, кој беше херој и заедно со мајка ми моја мотивација и поддршка за сè во животот, вложуваат во девојчиња, а тие нели биле за „туѓа куќа“.

Меѓутоа, јас сум пресреќна што растев во семејство со поинакви сфаќања, семејство каде жената, девојката се вреднува многу, се почитува, се сака и ѝ се дава висока поставеност во семејството. Нашите родители вложија сè за бидеме успешни, конкурентни, примерни и дами за почит во нашето општество. Јас вечно ќе им бидам благодарна и горда што израснале такви прекрасни личности! – вели Сибел.

Таа верува и многу сака девојките и жените од малцинските заедници, како што е нејзината,  ромска заедница, да имаат повеќе права, пристап до најосновните услуги и потреби, да бидат еднакво третирани во општеството, да се цени нивниот труд, образование и експертиза и како такви со нивната конкурентност и струлност да бидат консултирани во процесите на носење политики кои директно ги засегаат нив, меѓутоа и останатите девојки и жени. Да не бидат дискриминирани во здравството, образованието, вработувањето и слично. Сибел длабоко верува дека е време секоја единка да се третира еднаква со останатите, со респект, разбирање и толеранција.

Ако сакаме некаков еквилибриум, мораме сите да се трудиме, да се почитуваме и да си помагаме. Само така ќе успееме да креираме вистински инклузивни општества, а не само „инклузивни општества“ на парче хартија. Верувам во изреката „Кога се сака сè е возможно и сè може да се постигне!“ – категорична е Сибел.

Таа е среќна што може да работи со деца. Презадоволна е со својата работна позиција – веќе пет години предава англиски јазик на основците во Шуто Оризари. Сибел вели дека предизвикот е голем да се работи со мали деца и со тинејџери. Но, нејзината решителност, посветеност, позадинска експертиза ѝ даваат поттик, мотив секој ден сè повеќе и повеќе да ја сака својата  професија. Таа се труди нејзините часови да бидат поразлични и секогаш кога има можност за дискусии тие да се искористат разумно, да се вклучуваат учениците и да разговараат за своите проблеми, потреби и желби поврзани со конкретната тема што се обработува.

Така развиваме критичко размислување, меѓутоа и блискост, доверба и децата повеќе го сакаат предметот што треба да го изучуваат 9 години. Децата секогаш ме пречекуваат со насмевки и прегратки и секогаш со нетрпение ги очекуваат часовите по анлиски јазик, бидејќи секој час се случува нешто ново што е важно, меѓутоа и интересно и корисно за нив. – објаснува Сибел.

Таа е изненадена и почестена што нејзините успеси, ангажмани и посветеност во работата со заедницата, со децата и како активистка, некој ја препознал и ја поканил да биде дел од проектот Future of Europe каде се вклучени успешни млади луѓе. Сибел е благодарна на Europe House Скопје за нивната инклузивност и оддавање почит на сите млади кои на различни начини се успешни во своите дејности и занимања и се надева на идни, успешни соработки.

Периодов нејзината организација е фокусирана на запишување на нивни активистки во средните училишта и им помагаат на матурантките при избор на соодветен факултет и пополнување на сите потребни документи. Од септември со полна пареа продолжуваат со нови активности и многу патувања низ градовите во нашата земја каде што имаат активистки.

Ќе работиме на кревање на свеста, помош, мотивација и поддршка за она за што ќе утврдиме дека им е потребно. Тука сме за нив, така било до сега, така и ќе продолжиме понатаму. Секоја една е вредна за почит! – вели Сибел.

За неа огромно задоволството е да се работи со девојки и жени од различни возрасни групи. Честопати е многу емотивно, меѓутоа и предизвикот е голем.

А јас сум личност која не се откажува. Сакам да помагам и да ги мотивирам да бидат успешни, економски независни, горди, конкурентни млади девојки. Ако работат на себе, патот до успехот сигурно ќе биде нивен!

Ана Јовковска: Најопасни се луѓето со ампутиран дух

Разговараше: Наташа Атанасова

Новинарка, писателка, културолог и комуниколог – Ана Јовковска е жена којашто веројатно сите ја знаат. Затоа, тоа што го прави, борбите што ги води и пораките што ги испраќа во своето пишување стигнуваат до многу луѓе и ако е претерано да се каже дека менуваат животи, тогаш сигурно е точно дека допираат до луѓето.

Читајќи ги меѓу корици текстовите од најновата книга на Ана, „Емотивен талог“, имав чувство како да читам мој дневник за периодот на пандемијата. Дијалогот со нејзината книга нужно водеше кон дијалог со себеси, но роди и потреба за овој разговор со неа.

Како си периодов, Ана? Под „периодов“ мислам на постпандемисково време, на твојот почеток на нова работна позиција во научно-истражувачките води, со нова книга зад тебе…?

Периодов во една точка ми се слеаја три големи работи: раатот што го донесе светлото од крајот на пандемискиот тунел (подобро да зборуваме за крајот на пандемијата, отколку за крајот на историјата на Фукујама J), публикувањето на мојата нова книга „Емотивен талог“, петта по ред, и новата работна позиција како научна истражувачка во Институтот за македонска литература под капата на УКИМ.

Позицијата ми е нова од формален аспект, бидејќи научно-истражувачките води во кои досега сум пливала биле послободни, а тоа значи и побрановити. „Слободните уметници“, фриленсерите и сите, ние, кои сме имале можност да работиме истражувачка работа како консултанти на разни проекти и со различни институции и организации, сме ја имале привилегијата нашата експертиза да ја делиме и надградуваме во креативни услови и постојано со нови и различни експерти (домашни и меѓународни) и професионални колективи, што значи со една дури и шашава динамика на постојано учење. Истото ме привлече најмногу за работата во Институтот за македонска литература и ако по некое време целосно ми се потврдат очекувањата за бујното академско јадро во Институтот, за слободниот дух на колегите/професор(к)ите, необременет од ригидност и суета, тогаш верувам дека сум се нашла во една слободна и продуктивна научна средина во која ќе можам да растам.

По дваесет години работа, од кои најголем дел на уреднички и продуцентски позиции, влегувањето во колектив со хиерархија можеше да биде проблематичен предизвик за мене, но верувам дека сум опкружена со луѓе кои имаат визија да мотивираат и да ја канализираат нашата професионална снага во правец од кој можат „чуда да излезат“. Особено интересен пункт на Институтот се Културолошките студии, коишто секаде во светот се еден од најпрогресивните научни формати. Од следнава есен се очекува новата генерација на студенти – постдипломци и докторанди, љубопитни за современите културни динамики кај нас и во светот, желни за промислување на нови културни политики. И моите докторски студии се адресирани токму на овие Културолошки студии. Интелектуалниот габарит, научниот интегритет, капацитетот за инспиративност и човечноста не секогаш одат рака под рака, па среќна сум што кај мојата менторка проф. д-р Ана Мартиноска го има сето тоа на куп.

Со други зборови, како сум периодов – просветлено :).

„Емотивен талог“, со поднаслов „Приказни од женската кујна“ успеа да ја издадеш пред почетокот на Саемот на книгата. Саемот беше можност за средби со поранешни и идни читатели, па, како си задоволна од тоа што го виде таму, од интересот за твојата нова книга?

Две различни работи се како го доживеав Саемот на книгата во целина, а какво ми беше доживувањето во однос на мојата нова книга. И читателите, и авторите заслужуваат достоинствен храм на книгите и спортска сала не е решение. А во однос на мојата книга – многу се радувам што „Емотовен талог“ беше една од најпродаваните книги на саемот. Сепак, бројките не ме заслепуваат. Поважна ми е искрената рецепција од читателите и нивната емотивна идентификација со делото. Најважно и најубаво ми е кога луѓето ми пишуваат дека приказните им направиле емоционален ролеркостер од солзи и насмевки.

Наградите, без разлика дали доаѓаат во бројки или во позитивни критики, умеат да го заслепат авторското его. Си ветив себеси дека ќе продолжам вредно да работам кога ја добив третата награда за најуспешен домашен автор за мојата претходна книга „Сакам, значи постојам“ во 2020 година од Македонската асоцијација на издавачи. Тоа ме задолжи следните две години да пишувам со секојдневно темпо. Креативното пишување е малку талент и многу работа.

Женско-машките односи, родителството, воспитувањето на децата и нивните психолошки аспекти се теми што се повторуваат во „Емотивен талог“. Како општество, колку се грижиме за тоа какви деца ќе израснеме? 

Проблематични се колективниве замки и генерализации за тоа како „како општество нешто правиме“, но ако мојот глас допре барем до некој што треба, тогаш вреди да сум гласна дека односот кон децата и колективната грижа за нивниот социо-емоционален развој ни е на незавидно ниво, почнувајќи од градинките, па низ целиот формален образовен систем.

Недостасува и квалитетна детска продукција, со вредносни ориентири и едукација, без разлика дали станува збор за детската книжевна или, пак, за анимираната продукција. Нашите деца растат со странски цртани филмови на јазици што не ги разбираат. И тоа не би било толку страшно, ако не е единствената можна понуда – со ретки исклучоци, се разбира. Тоа ми беше и главниот мотив зошто се нафатив да пишувам за деца, иако никогаш не ми била прва пишувачка определба. Кога „Едиција Светулка“ ми понудија да напишам приказна што ќе ја илустрира Иванка Ниба, се согласив кога помислив колку ми фали добра литература за читање на моето дете. „До небото и назад“ е само една од 15-те илустрирани книги на оваа едиција низ која се праќаат топли и ангажирани пораки до детските мозочиња за важните теми како љубовта, пријателството, грижата за природата и животните, булингот, емпатијата и други. Минатава недела направивме и заедничка промоција на сите автор(к)и на оваа убава едиција под мотото „Читај, мисли, сонувај“ во Градскиот парк каде низ игра децата се дружеа со книгите.

Од минатиот септември, кога ја промовиравме „До небото и назад“, сликовницата има одличен прием кај дечињата, некои градинки и училишта ја читале и обработувале приказната на нивните часови, што ми е особено драго. На некои од нивните покани за детски креативни работилници успеавме да одговориме со мое присуство или со средба со илустраторката. Неодамна добив понуда за нова книгичка за деца која би требало да ја напишам до крајот на есенва, а да излезе следната пролет.

„Момчињата ги учат да бидат храбри, додека девојчињата ги учат да бидат совршени“, ја цитираш Решма Саџани, чиј ТЕД-говор на истата тема го обожавам. Ако храброста е подготвеност за обид, а совршенството е речиси недостижно, како да се избориме сите ние, и мажи и жени, да ги имаме истите предиспозиции за борба во општеството, која, сепак ја водиме во еден ринг?

Неодамна го гледав францускиот филм „Јас не сум лесен човек“, чија прва сцена започнува во градинка со деца од претшколска возраст, каде јасно се гледа како се поделени нивните улоги во претставата што ја подготвуваат. Од една страна се малите девојчиња, дотерани и нашминкани, во обид да бидат беспрекорно убави, педантни и сериозни, а од друга страна се момчињата кои се слободни, неоптоварени и насмеани. Девојчињата се маскирани претежно во принцези, додека момчињата можат да бидат што и да посакаат.

Ако ја погледнеме детската книжевна продукција, ќе забележиме дека во овој тип на литература доминираат бајките во кои девојките се принцези или се во потрага по совршениот принц, како симбол за идеалниот љубовник, додека мажите се суперхерои – Супермен, Бетмен, Спајдермен и слично – моќни, силни и недопирливи, подготвени да се жртвуваат да го спасат човештвото. Неретко, бајката е родовата матрица за репрезентација на жената и во современиот игран и анимиран филм. Можеме многу да зборуваме на темава… Мојата следна книга, која треба да се публикува во 2023 година, е токму за репрезентацијата на жената во популарната култура.

„Култот кон младоста е опасен тригер за женското ментално здравје“ е уште еден цитат од книгата што многу често при муабети со блиски жени ми титка некаде одзади, додека слушам за ботокси, серуми, хијалурони… Имаш ли впечаток дека желбата за вечна младост некако прерано го набрчкува духот?

Да, култот кон младоста е штетен лаксатив за духот J Женското тело е политичко! Нашиот однос кон телото се формира во рамки на доминантната култура што ја живееме, па оттука преголемата изложеност на совршени млади женски тела од медиумите, рекламната индустрија, социјалните мрежи и слично е причината за искривената перцепција кон процесот на стареење. Ботокс-револуцијата нема да нè спаси од прерано пензионираните млади луѓе, зачмаени во својот конформизам, или уште помалку од ампутираниот дух, нешто најопасно!

Како долгогодишна новинарка, како човек постојано присутен во јавноста, каков е твојот однос кон електронските медиуми и кон дигиталните средства за информирање? Успеваш ли и тука, во ера на лажни вести и дезинформации, да го задржиш оптимистичкиот став дека работите можат да тргнат во добар правец?

Оптимистот во мене не го давам за ништо на светот, ама тоа не значи дека го зауздувам критичарот во мене. Ќе потсетам на она што го велеше Пол Вирилио: „Да не го измислеа бродот, немаше да постои ни бродоломот“. Така е и со технологијата, важна е личната мерка во користењето на социјалните мрежи и односот на доверба што го градиме кон нив.

Имено, во ова технолошки софистицирано, а емотивно деградирано време неопходна ни е медиумска писменост. Таа мора да е дел и од формалното образование! За жал, кубуриме и со соодветни професионални кадри и предавачи за оваа област. Голем дел од колегите, новинари и медиумски работници, иако имаат практично искуство не се теоретски подготвени за една толку важна област од комуникологијата.

Комуникациите и медиумската култура се цела наука и страшна е храброста и претенциозноста на оние кои се нафаќаат да ја работат без соодветно академско образование и  професионално искуство, односно и практично искуство од терен. Некои истражувачки проекти, што ги работев на претходните мои постдипломски студии по комуникации, пред повеќе од десет години, уште тогаш го адресираа проблемот на медиумската писменост, особено видлив сега со напливот на новите медиуми и виртуелната култура која цвета и венее на социјалните мрежи.

 

Има уште многу теми што ги отвораш во текстовите од твојата книга, кои се актуелни за младите денес, ама има една што особено ме допира, а тоа е преработувањето (кое обично се адаптира како прегорување со директен превод од анг. burnout). Дали сметаш дека прелесно ѝ се предаваме на капиталистичката матрица за повеќе, повеќе и повеќе?

Сè додека капиталистичката матрица ја критикуваме, а си кркаме од нејзините бенефити, користиме кредитни картички, алчно се прејадуваме и препиваме, ја цицаме природата до крајни ресурси… сите ние сме дел од играта на профитот и ненаситноста.

За пишувањето велиш дека ти било терапија во тешките денови. Па, успеа ли преку пишувањето на „Емотивен талог“ да го измиеш насобраниот емотивен талог од шолјата на пандемискиот живот?

Ниту книжевноста, ниту терапијата не нудат прецизни одговори. Во добрата литература нема црно-бели ликови, како што нема ни еднодимензионално сценарио на вистината. Така што, немам прецизен одговор во која мера успеав да го исчистам сопствениот емотивен талог, но знам дека пишувањето ми беше ослободувачко искуство. Важен ми беше процесот, не целта.

Дуке Бојаџиев: Сакам да правам безвременска музика

Разговараше: Наташа Атанасова

Зад нас се две пандемиски години, од кои првата беше стишување на културата, а втората раштимани обиди за враќање во „нормала“. И еве нè денес, со симнати рестрикции, желни повеќе од кога и да е за култура. Таа жед минатата недела во Скопје ни ја подугасна Дуке Бојаџиев, кој во Градскиот парк во Скопје, покрај езерцето направи одличен концерт на 8 мај, Денот на Европа. Потоа следуваше уште еден, помал, во „Станица 26“. Токму ова негово ново музичко доаѓање во Скопје беше поводот за ова интервју со нашиот композитор и пијанист.

Кога ќе погледнеш наназад, како влијаеше целата пандемија на твојата креативност?

Пандемијата беше тешка и тажна фаза за светот, за сите нас. На мојата креативност делуваше позитивно бидејќи светот застана и ми се отвори многу време и простор за креативна авторска работа, напишав многу нова музика, од која дел изведов на концертот на 8 мај.

Во овој период живееш меѓу Франција и Шпанија. Зад тебе се долги години живот во Америка. Со други зборови, пола живот го имаш поминато во Македонија, пола надвор. Во бројки ја има рамнотежата, но дали ја чувствуваш и во поглед на животното искуство?

До 19 години живеев во Југославија, откако се распадна осум години во независна Македонија, потоа дваесет години во Америка и еве речиси три години во Европа. Тоа е големо шаренило на искуства кои на уникатен начин го формираат карактерот на еден човек. Бројката колку години ќе живееш и каде е ирелевантна, но мислам за секој човек е важно да поживее макар и на кратко надвор од својата земја. Тоа многу значи за духовниот и за интелектуалниот развој.

Иако не си тука, изминатава деценија си постојано присутен преку бројни концерти и соработки со македонски музичари (Каролина Гочева, Бранислав Николов, Дина Јашари…). Како се одвиваат тие муабети, договарања и крајна реализација на делата на далечина?

Сите тие соработки на далечина со македонски музичари се случиле спонтано, во моменти кога сум бил во посета на Македонија, или пак кога тие дошле кај мене на гости. Но, секоја приказна е различна. Со Каролина се знам од дете, ја поканив на мојот втор концерт во „Карнеги хол“ како гостинка со „Зборови немам“, композиција која ја напишав за неа. Бранко го следев низ годиниве, многу ми беше инспиративен како вокал. Пред седум години се запознавме и пред три конечно ја направивме првата соработка. Со Дина беше ептен случајно. Минатата година бев на нејзин концерт, потоа се видовме и во една вечер се случи „Убав ден“.

Во едно интервју кажуваш дека си толку окупиран со тековни проекти што не наоѓаш време за средување на голем дел од твојата музика, а камо ли, на пример, да обработиш дел од музиката на татко ти. Но, секој уметник за да може да даде, мора прво и да прими, па од каде црпиш енергија и инспирација за работа? Што те полни?

Така беше до пандемијата, потоа ми се отвори многу повеќе слободно време. Со Каролина снимивме албум во кој обработив композиции од татко ми, но и од други автори од неговото време, кој ќе излезе кон крај на годината. Исто така, средив недовршени композиции и напишав многу нови.

Енергија и инспирација канализирам, буквално „даунлоадирам“, како отворен приемник, кој ја пушта универзалната енергија да помине низ него и во мојот случај ја преточува во музика. Таа енергија ја има цело време насекаде околу нас, но не секој е доволно отворен за да ја прими. Треба навистина да си отворен систем, без его и многу предрасуди – тие го кочат протокот на таа универзална енергија.

Каква музика сакаш да слушаш, што читаш?

Музика слушам ретко и по препорака, бидејќи по цел ден во студио ми треба одмор на ушите, ми треба тишина и звук на природа. Читам поезија од Руми која секогаш облагородува, а последна книга што ја читав беше „Умирам да бидам јас“ од Анита Мурџани.

Ги следиш ли светските музички текови, тоа што се смета за најмодерно, најсовремено?

Не ги следам воопшто светските музички текови и трендови на што е модерно, не сакам да правам музика со временски печат, туку музика која е безвременска. Музика која и по 50 и 100 години ќе звучи еднакво свежо и длабоко.

Кои ти биле најважните раскрсници во поглед на кариерниот пат во животот и дали сметаш дека секогаш си тргнувал во вистинскиот правец?

Сè додека се движиш напред, нема погрешен правец. Се трудам да го дадам секогаш најдоброто од себе во секој даден момент, и никогаш не жалам за ниедна моја одлука. Сум имал многу важни раскрсници во животот, во кариерата пресудни ми беа првиот концерт во „Карнеги хол“ и првиот долгометражен филм за кој правев музика, но имало навистина многу такви пресудни моменти. Битно е човек да оди напред, некогаш ќе паднеш, но тоа не треба да те обесхрабрува. Стануваш и продолжуваш понатаму.

За космополитски дух како твојот, за едно дете на светот, како што би те нарекол Гете пред два века, какво е значењето на зборот дом? И има ли место во животот за носталгијата по старите домови

Дом е нешто што го носам во себе, чувство кое кај мене секогаш постоело внатрешно, и секаде кај што живеам се чувствувам дома. Носталгија никогаш немам осетено. Отсекогаш сум се чувствувал баш како дете на светот, затоа и тргнав на тоа патешествие за да го искусам светот.

Како човек што решил по завршување медицина сепак да се врати и посвети на своето хоби, што би им препорачал на младите со уметнички потенцијал кој најчесто се гледа како финансиски неисплатлив за да се реализира?

Обично професија се бира за финансиска стабилност, а хоби ти е она што ти е вистинска страст. Идеално би било кога на секој човек хобито му е професија – така целиот свет би бил многу посреќно и поубаво место за живеење. Но, тоа се тешки и храбри одлуки кои човек може само сам да ги донесе. Ризикот кој доаѓа со изборот на хобито како професија е голем, но наградата ако тоа успешно се спроведе уште поголема.

Најголем ризик во животот правиш ако не преземеш ризик, туку одиш само по линија на помал отпор и сигурност.

Концертот во Скопје на Денот на Европа го посвети на мирот – на мир во Украина, во светот и во душата на секој човек. Ако сите луѓе имаат мир во душата, нема да има војни испрати многу кратка и јасна порака. Би дополнил ли нешто?

Мислам дека со ова е сè кажано, мирот почнува во срцето и душата на секој човек. Затоа духовниот развој е пресуден и дури поважен од интелектуалниот, бидејќи интелект без продуховеност нема услови за голем еволутивен развој, само во комбинација тоа има вредност и остава простор човек да расте.

Дина Дума: За проблемите на младите треба отворено да се дискутира

Разговараше: Наташа Атанасова

За многумина од нас, кои сме родени во преддигиталната доба, не е баш јасно што значи да се биде млад во денешното дигитално општество. Освен ако немате тинејџер дома, можете само да си правите претпоставки. Минатата година, појавувањето на филмот „Сестри“ на сите ни даде можност да ѕирнеме во реалноста на младите денес, во која виртуелните случки можат да бидат прашање на живот или смрт.

Додека филмот деновиве освои уште една награда, за најдобар филм во категоријата од 11 до 19 години на Меѓународниот филмски јуниорски фестивал во Стокхолм, со Дина Дума разговаравме за прашањата што ги отвори и за она што како општество ни претстои за справувањето со проблемите со кои се соочуваат младите во нивните најранливи тинејџерски години.

Уште во 2017 година најавуваше дека го подготвуваш твојот прв долгометражен филм. Тежок ли беше патот до неговата реализација, имајќи предвид дека филмот е една од најскапите и најкомплексните уметности?

За да се создаде едно филмско дело најчесто е потребно околу пет години, посебно кога станува збор за дебитантски филм во земја каде што филмот и културата не се развиени. Од идеја до реализација и финален продукт патот е навистина непредвидлив. Сценариото за филмот го пишував од 2016 година, за кон крајот на 2019 година да се случи снимањето. Кога си дебитант не е едноставно да се стигне до буџет и најчесто филмовите на дебитантите во нашата земја се снимаат со ниски буџети. Но, од друга страна, во последните неколку години Агенцијата за филм поддржува дебитантски проекти, што не беше случај порано.

Во многу наврати кажуваш дека идејата за „Сестри“ ти е од вистински настан од твоите средношколски денови. Кога реши дека треба да ја ставиш на хартија и да ја преточиш во сценарио? Колку време траеше тој процес на пишување и допишување?

Уште кога дипломирав знаев дека мојот прв долгометражен игран филм ќе ја обработува токму оваа тема, инспирирана од вистински настани од моите средношколски денови. Кратко по дипломирањето почнав да го осмислувам филмот и приказната за филмот „Сестри“, а сценариото го развивав и пишував три години.

Какви подготовки му претходеа на снимањето на филмот, особено во поглед на дефинирањето на визуелниот јазик и работата со младите глумци кои не се глумци по професија?

За да се подготви еден филм за снимање потребни се околу девет месеци, некогаш и повеќе. За мене најважен беше кастингот како дел од процесот на подготовки, кој траеше околу 6 месеци. Беше важно да ги најдеме вистинските ликови кои ќе соодветствуваат на карактерите од филмот.

Откако кастингот заврши и девојките беа кастирани, започнавме со проби кои ми беа клучни во креирањето и финализирањето на приказната. Важно ми беше преку заеднички проби заедно со Миа и Антонија да ги најдеме и да ги креираме ликовите на Маја и Јана.  Уште додека го пишував сценариото знаев дека за да ја постигнам автентичноста на светот на адолесцентите ќе биде потребно да кастирам тинејџери кои нема да имаат претходно искуство со глума и снимање. Иако беше огромен ризик, бев свесна дека токму оваа одлука е клучна за да го постигнам натуралистичкиот пристап кој сметав дека му е потребен на филмот.

Во подготовките на филмот со кинематограферот Наум Доксевски се посветивме за да го пронајдеме визуелниот начин да ја раскажеме оваа приказна. За мене беше најважно камерата секогаш да го следи главниот лик и да ја долови емотивната состојба – камерата да ја следи актерската игра, а не обратно.

Откривањето на сексуалноста, желбата за припадност на група, бунтовноста, желбата за одење отаде границите и правењето опасни работи… „Сестри“ покажува како сите овие теми поврзани со тинејџерските години добиваат нова тежина и комплексност кога ќе се спојат со присуството на социјалните мрежи. Каде го гледаш безбедниот пат за сите генерации млади чиј живот денес може да се уништи со клик?

Новите генерации се родени со социјалните медиуми и за нив еден лајк може да значи сè и за да добијат еден „лајк“ или „фолоувер“ спремни се да отидат далеку. Тие се опседнати со тој свет, а ние постарите не обрнуваме доволно внимание на овој проблем, затоа што не сме ни свесни колку многу им значи и колку овој виртуелен свет е нивна реалност.

Драго ми е што „Сестри“ стана еден мост кој ги поврзува генерациите и ги отвара овие прашања, но за жал младите кај нас не се опремени со алатки и знаења за тоа како да се справат со врсничкото насилство и траумите кои остануваат. Дополнително, ни образовниот систем не е подготвен да се справи со овој проблем. Не само што не е подготвен, туку системот комплетно ја игнорира оваа ситуација и најчесто придонесува за друштвеното исклучување на жртвите на врсничкото насилство и „slut-shaming“.

Проблемот со врсничкото насилство е нешто што го има од градинка па сè до домовите за стари лица. Но во тинејџерските години кога децата како ларви излегуваат од своите кожурци за да се претворат во пеперутки, тоа знае да им ги исече крилјата, па и да ги убие. Како е можно за оваа опасност да не се разговара и да не се бараат системски решенија?

Иако филмот предизвика реакции и испровоцира дискусија, сепак мојот впечаток е дека не допре до надлежните институции. Или можеби и допре, но повторно се молчи. За жал образовните институции не преземаат ништо за да се справат со овој проблем.

„Табуто е начин на живот навлезен длабоко во македонскиот менталитет“ – велиш во едно интервју. Како да излеземе од оваа наша перверзна комфорна зона?

За оваа промена ќе биде потребно време, но мислам дека првиот чекор до овие промени е отворена дискусија за проблемите, наместо стигматизирање и осуда.

Твојот нов проект, филм со работен наслов „Skateboarding is not for girls“ влезе во програмата „Резиденс“ на Канскиот филмски фестивал. Според насловот, би рекла дека продолжуваш да истражуваш слични теми како во „Сестри“…

Точно е, сè уште не сум спремна да го напуштам раскажувачкиот свет на тинејџерите. Сметам дека има уште што да се каже и придонесе на оваа тема. Не смеам да откривам премногу детали, во мај ќе биде ексклузивно презентиран пред филмските професионалци на Канскиот филмски фестивал.

Можеш ли да наброиш неколку филмови кои ти биле инспирација и кои би им ги препорачала на родителите на тинејџери да ги гледаат заедно со своите деца?

„Kids“, „Water Lilies“, „Skate kitchen“, „Hearthstone“, „Fish Tank“, „Never Rarely Sometimes Always“.

По целиот успех на „Сестри“, размислуваш ли што би сакала да постигнеш во иднина? Можеби не како освојување на некоја нова (поголема) награда, туку како влијание, промена на општеството, нешто што знаеш дека е реално достижно?

Со моите филмови сакам да провоцирам, сакам да отворам прашања кои не се досега дискутирани во нашето општество и се стигматизирани. Сметам дека ние уметниците ја имаме оваа обврска, особено кога живееме во релативно младо општество како нашето.

Зоран Кардула: Врската меѓу графичкиот дизајн и поп-културата е нераскинлива

Разговараше: Наташа Атанасова

Со повеќе твои лични проекти изминативе години се трудеше да покажеш дека на просториве на коишто живееме има долга традиција на добар дизајн – во делот на архитектурата и на графичкиот дизајн. Како би ја опишал денешната ситуација со дизајнот кај нас?

Личните проекти кои навистина се многу, долго ги осмислувам, анализирам, но и брзо ги реализирам. Она што го работам е мој поглед на работите, а по реакциите и повратните информации ценам дека сум завршил добра работа. Потврда за ова ми е дека најчесто тоа се непрофитабилни проекти кои ги работам за своја душа, а сепак постојано добивам понуди за соработка во поголем дел од познати светски компании и брендови. Ние навистина имаме многу квалитетни дизајнери кои соработуваат со познати светски брендови што е доказ дека на овие простори вирее добар дизајн.

Од друга страна, во ова хаотично и брзо време често се случува да се бара дизајн од денес за утре и кусокот на време резултира со многу комерцијален и не толку креативен и квалитетен дизајн. Искрено, нема потреба од толку брзање, за сè има време ако се има добра соработка и организација.

Дизајнираш толку многу работи – за себе, за пријатели, за клиенти… Дали во секоја една работа, на кој било проект успеваш да се внесеш целосно, да внесеш во него парче од себе или, сепак, големиот обем на работа знае да си го земе својот данок и понекогаш да се почувствуваш како да „штанцаш“?

Работам многу, некогаш и премногу, но најважно е што во тоа уживам. Ја сакам мојата професија, па и кога не работам – работам. Истражувам, гледам дизајни на мои колеги, гледам што е актуелно итн. Секогаш се обидувам моите предлози кои ги нудам на клиентите да бидат најдоброто што во тој момент можам да го сработам. Комплетно се внесувам и до најмалата ситница. Моите клиенти секогаш добиваат многу предлози (колегите велат и премногу), но поради тоа не дозволувам многу клиентот да се меша во мојот дизајн. Сакам крајниот производ да биде сепак мој дизајн. Ова не поминува секогаш и се случува да резултира со губење финансии, но мене тоа не ми е пресудно.

И покрај мојата голема продуктивност никогаш не би прифатил нешто како штанцање, не би направил нешто ако не сум 100% сигурен дека тоа е најдоброто од мене во тој момент. Имам една успешна формула до која се држам во организација на времето за работа: тоа секогаш ми е поделено 50% во работа за клиент и 50% работа за мои лични проекти и ова формула ми функционира.

Како гледаш на односот меѓу графичкиот дизајн и поп-културата?

Во ова време на доминација на социјалните медиуми, поп-културата зазема значајна улога во целото наше живеење. Секогаш се тука и ставовите и различните толкувања за тоа дали поп-културата е добра или е лоша, но факт е дека е тука. Најзначајни категории од поп културата се филмот, забавата, музиката, видеоигрите, политиката и модата, а во сите тие области графичкиот дизајн игра значајна улога, така што врската меѓу нив е нераскинлива.

Последниве години професијата графички дизајнер стана особено привлечна за младите. Тоа е нормално, имајќи предвид дека огромен дел од нашите животи ги минуваме пред визуелни средства за комуникација. Како некој што предава на академија за графички дизајн, кои делови од твоето знаење и искуство најмногу се трудеше да им ги пренесеш на студентите? Што е тоа што не може да се најде на туторијали на Јутуб, на пример?

Веќе пет години предавам илустрација и Илустратор и гледам дека од година во година оваа професија е сè попривлечна и младите се гледаат како дел од неа. На студентите прво настојувам да им ја пренесам љубовта кон оваа професија, затоа што секој може да научи сè, но многу е важно тоа да го сака. Потоа, низ целиот процес на учење сакам на студентите да им го пренесам и моето искуство, а го има доволно – речиси 20 години во „Публицис“, една од најдобрите агенции кај нас, каде што имав среќа да работам со одлични колеги и каде што научив многу. Тоа искуство што се стекнува во агенција треба секој дизајнер да го помине. И, секако, настојувам да го извлечам најдоброто од студентите.

Туторијали има многу, но особено на почетокот на предавањата или барем додека не стигнат до некоја фаза кога добро го познаваат софтверот за дизајн, не им дозволувам да ги гледаат. Бидејќи кога не го познаваат добро софтверот знаат да им се направат фрустрации и да се нервираат, а нема потреба од тоа.

Исто така, одбив да предавам онлајн, зашто сметам дека тоа што го предавам треба да биде со физичко присуство. Сакам да гледам како работат, кога грешат, како грешат и сето тоа да го решиме заедно.

Периодов беше тешко сето ова да се изведе, но успеавме и навистина одлично поминаа предавањата и имавме многу успешни студенти. Да, тие учат од мене, но и јас од нив.

Со оглед на тоа што имаш можност за непосреден меѓугенерациски дијалог, какви се твоите впечатоци за младите денес – и во однос на посветеноста за правење квалитетни работи и во однос на желбата за менување на светот?

Генерално, убаво е кога се работи со млади, се чувствува таа младешка енергија. Младите се доста креативни. Многу ми се допаѓа што се свои и кога нешто не им се допаѓа тоа отворено го кажуваат. Сепак, им недостасува трпение, но со работа и искуство верувам дека ќе го стекнат. Младите се движечка сила и секогаш им треба малку ветер во грб за да го постигнат тоа што го сакаат и секако, да го движат светот кон подобро.

Активизмот ти тече низ вените подолго време. За сите подзаспани а освестени луѓе кои се демотивирани сметајќи дека „џабе се трудиш, тука ништо не можеш да смениш“, можеш ли да споделиш едно твое активистичко залагање кое го сметаш за најуспешно, со кое знаеш дека навистина си сменил нешто на подобро?

И јас, и моето цело семејство сме активисти. Не би бил доколку мислам дека нема да се променат нештата. Во што и да сум учествувал како активист не било за џабе, а искрено сум горд на тоа.

Најдраг ми е успехот или, подобро кажано, поместувањето на границите во свесноста и прифаќањето на лицата со аутизам, односно генерално на лицата со атипичен развој. Таков проект ми беше „Гуш и бац“, кој беше посветен на мојата ќерка со аутизам. Проектот се состоеше од илустрирани зборови на Ерато. Во него учествуваа 33 уметници и дизајнери кои илустрираа по еден до два зборови на јазикот на Ерато – таа си користи свој јазик, кој е за сите освен за неа и за нас, нејзините блиски, е чуден јазик. Проектот несомнено ја подигна свеста за постоењето и прифаќањето на аутизмот, а беше и од хуманитарен карактер и средствата кои беа собрани послужија за неколкумесечни стручни третмани на осум дечиња со аутизам. Овој е само еден од проектите во кој сум учествувал, а ги има многу кога станува збор за правата на сите маргинализирани групи и верувам дека имало позитивно влијание во прифаќањето на различностите по било кој основ. Работите се поместени, но секако треба уште многу работа.

Периодов беше особено актуелен со дизајнот на часовникот на Своч по повод 30 години независност на Северна Македонија. Дали идејата во него да го споиш јубилејот со ликот на Дениција, со сета тежина и метафоричност што ја носат стиховите „Кога ја љубев Дениција како да учествував во создавањето на првата Македонска Држава“ беше целосно твоја? И, да, како колекционер на многу работи, имаш ли ти еден од тие триесет часовници?

Идејата за часовникот Своч по повод 30 години независност е проект на „Божиновски“. Мене ми се обратија да бидам првиот дизајнер од кај нас кој ќе го изработи дизајнот. Имав комплетна слобода околу дизајнот и се одлучив за нешто препознатливо за мене, а тоа се жените кои ги цртам и илустрирам. Сакав тоа да преставува силна и борбена жена со бои кои дискретно асоцираат на нашите национални бои. Името Дениција дојде спонтано низ разговор со Игор и така проектот доби една целина. Јас сè уште не сум сопственик на оваа лимитирана серија, но договорено е со Своч да добијам еден, зашто нели, вообичаено е дизајнерот да добие свој примерок од она што го работи.

„Денес изгледаш убаво!“, насловот на последната твоја изложба во новиот „Ист гејт мол“, е порака што луѓето сакаат да стигне до нив. Понекогаш таа не треба ни да се изговори, доволно е очите да ја кажат кога ќе те погледнат. Имаме ли како луѓе лице да ги погледнеме сите луѓе во очи?

Преубав проект. Уште во моментот кога ја дискутиравме идејата знаев дека ќе бидам дел од него. Навистина нема ништо поубаво од насмеани очи. Мојата ќерка Ерато е дел од проектот. Таа е слабо вербална, но нејзините насмеани очи секогаш ме прават среќен и тогаш како ништо друго да не е важно. Одлична изложба со многу убави пораки од учесниците, поставена на фреквентно место и се надевам дека пораката ќе стигне до многу луѓе кои ја виделе. Со заеднички сили, отворени умови и срца да ја пренесеме пораката за прифаќање и почитување. Што би рекла Ерато на нејзиниот јазик: „кајн пм’п“ – граници не постојат!

Насловна фотографија: Антонио Станков

Ана Јовановска: Треба да смислиме поинаков формат за онлајн-изложби

Разговараше: Наташа Атанасова

Ана Јовановска е млад уметник/жена-уметник/уметница/уметничка од Куманово. Нејзиното портфолио на самостојни и групни проекти е за восхит и почит, уште повеќе, имајќи го предвид нивото на квалитет на тоа што го работи. Ана прави премногу и не зборува многу, па затоа секој муабет со неа има тежина и е задоволство кога ќе се случи. Па макар бил и виртуелен, како овој.

Дали и како ти се менува сфаќањето на уметноста и нејзината смисла со текот на годините?

Па, полека преминав од истражување на проблемите кои се појавуваат внатре во сликата и што ја сочинува и ја прави една слика, кон нејзино просторно разгледување и разградување и кон истражување на проблемите надвор од неа – творење земајќи ги предвид општествените околности во кои се создава едно уметничко дело и неговиот однос со тие околности.

А како ти влијае пандемијава, во текот на која се соочуваме со големи промени во прикажувањето и восприемањето на уметноста?

Пред почетокот на пандемијата, бев на дневна релација Куманово-Скопје-Куманово. Со почетокот на социјалното дистанцирање, почнав да работам од дома. Новата распределба на времето ми остави простор и сили да се посветам повеќе на моето уметничко истражување и создавање.

Вистина е дека повеќе изложби и прикажувања од последниве две години не сум имала досега. Ама… тоа се должи на принудното нагло префрлање на сиот физички изложбен простор во виртуелниот свет. Имајќи го ова на ум, би рекла дека квантитетот не значи успех, а со тоа, ниту решение за восприемањето на уметноста. Овој начин на прикажување, од една страна, понуди поголема видливост и достапност на тековните уметнички реализации, но од друга страна стана еден погоден самоодржлив систем на профитерство на грбот на културата во криза. И во други прилики го имам напоменато ова: треба да се смисли и испроба поинаков формат за онлајн-изложбите. Бесцелно е да се обидуваме со истите стратегии. Со текот на времето, како испробуваме и учиме, се надевам, ќе смислиме нов начин за ова да го направиме успешно.

Глас, буква, збор, јазик, говор, слика, апстракција – поврзаноста на овие поими те интересира уште откога знам за тебе. Релацијата индивидуа – колектив – идентитет одново и одново преку нив ја имаш истражувано на изложбите „Од текст до апстракција“, „Words“, „Буквата за себе и човекот“, „Littera Аbstracta“, „Бесконечен свиток“… Можеш ли да ја опишеш оваа врска во нашиот контекст?

Јазикот со постоечка граматичка структура, синтакса и систем на симболи е чисто човекова придобивка. Тој ги опфаќа сите сфери на човековото постоење и неговото разбирање на светот. Јазикот може да ги обликува и може да ги преобликува и нашите сеќавања, па дури и колективната меморија. Личната или колективната меморија реинтерпретирана од позиција на моќ може да има длабоки импликации кои создаваат лажни спомени или пристрасност.

На пример, со оглед на тоа што македонскиот јазик е поделен по род, ни открива низа пропусти кои се пројавуваат во општествените структури. И, не само во нашите. Алгоритмот на Google Translate во отсуство на заменски придавки речениците ги преведува во присвојност на машки род. За некои именки како „актер“, постојат изведенки како „актерка“, но за „шеф“ не постојат. Дали сум јас „уметник“, „жена-уметник“, „уметничка“ или „уметница“? Сите овие именки се користат наизменично за опишување на оваа професија.

Понатаму, тука се дијалектот како основа за дискриминација, јазикот како средство за говор на омраза, кирилицата како писмо во изумирање истискано на маргините… многу теми поврзани со јазикот што постојано ме интересираат.

Со твојата изложба „Plastic“ и со книгата „Me, We“ експлицитно се занимаваш со женските прашања. Што значи денес да се биде феминист(ка)?

Имам чувство дека одредени „замисли“ и поп-културата неуморно работат на обезначување на тој збор и негово одделување од намерата. Па така, денес, чинам, е passé да се биде феминистка или феминист. Навидум, можеби и изгледа дека таквата определба е непотребна, судејќи според досегашниов напредок, но во тоа не спаѓа и реалноста на сегашново балканско постоење.

Сакаш да експериментираш и да испробуваш нови техники, „кои ќе извадат од делото нешто поразлично на површина и во преден план“. Последно впечатливо нешто ми беше твојата инсталација „Оази“ со објекти направени од природни материјали, пластични кукли и  епоксидна смола, кои зборуваат за односот човек-природа. Каков е твојот однос кон природата?

„Оази“ е дело кое беше создадено во репетитивни фази од средината на март 2020 година до почетокот на 2021 година. Во тој период, како своевиден механизам на справување со новонастанатата ситуација, се случи едновремено светско свртување кон природата и интоспекцијата, па го забележавме подемот на cottage core, реактуелизирање на традиционалните отуѓени уметнички изрази (плетење, везење, керамика, отсликување…) и повикот за премин во одржлив начин на живеење.

Фазите на „Оази“ се состоеја од одгледување, негување и собирање на растенија во сите сезони, избор, сушење и пресување на растенијата на подолго време, преработка на стари пластични кукли, организирање и позиционирање на елементите во калапи, леење со епоксидна смола, проследено со период на зацврстување и конечно, неколкукратно рачно полирање на финалните објекти. Значи, еден долгорочен проект кој бараше трпеливост и планирање. Ми беше важно да користам неискористени, отфрлени, но достапни материјали кои ќе добијат нов живот, нова цел, преку нивното рециклирање.

Долгорочноста на процесот ми овозможи да се доближам до природата и да го внесам природното во вештачкото. Односно, да создадам еден спој на органско и артифициелно, природа и култура и да ги третирам природните материјали не како ресурси чија конечност е премин/претворање во културното, туку како дел од него.

Минатата година излезе од печат твојата книга „Pismo.docx“, во коавторство во Бранислав Лукиќ Лука. За мене беше едно WOW – поради концептот и естетиката на книгата како предмет, поради сопоставеноста на вашите уметнички стилови но и на возраста и ставовите кон животот и уметноста и ми се чини најмногу поради искреноста и отвореноста карактеристична за личните преписки кои сте се охрабриле да ги извадите на виделина. Имаш ли реакции од други за тоа како ја доживеале книгата, затоа што не е баш WOW видливоста на реакции по медиумите?

„Писмо.docx“ е резултат на еден долгорочен, акумулирачки проект од година и пол (2017-2018) неформална пишана кореспонденција со размена на илустрации помеѓу мене и Лука. Тој е уметник и писател од БИХ, кого го запознав на една уметничка резиденција и имавме желба да го одржиме контактот, а притоа да создадеме нешто заедничко, нешто за нас ново и поинакво. Промоцијата на книгата беше во вид изложба и се одржа во Уметничката галерија при НУ Музеј – Куманово во 2020-та. Тоа време, повеќе медиуми објавија за книгата, имав интервјуа, а луѓето кои ми се блиски си купија примерок и го пофалија концептот, особено спојот на два јазика…

Сепак, за вистинскиот прием на книгата не можам да проценам, бидејќи кај нас писателскиот свет е одделен од уметничкиот, си има свои кругови и постои во посебен дискурс. Пред оваа книга, имав работено само на уметнички книги. Тешко е да дојдеш до видливост, а со тоа и вистинска критика во свет во кој владеат други правила. Се надевам дека ќе успееме да ја реиздадеме книгата и во БИХ во периодот што следува и дека ќе наидеме на поентузијастичен прием.

Имаш ли чувство дека уметничките кругови кај нас се мали и тесни и дека ти треба широчина? Размислуваш ли да смениш средина, да отидеш барем привремено да твориш во некоја друга земја?

Нашата културна сцена е мала, но попогубно и за уметниците и за општеството е тоа што е централизирана. Среќна сум што, покрај прекаријатноста на професијава (читај: вокација), заедно со моите проекти и нивните реализации во изложби и работилници, прошетав и мојата пракса ја развивав во повеќе средини: Франција, Германија, Кипар, Турција, Шкотска, САД, земјите од Балканот… Моментално, претпазливо продолжувам да аплицирам, бидејќи тековната кризна ситуација носи со себе и дополнителни логистички проблеми и непредвидливости.

Годинава, наградата „Денес“ за млад визуелен уметник, која ќе ти овозможеше двомесечен престој во Њујорк, за малку ти се лизна од раце. Каков е општо твојот став кон наградите?

За наградата „Денес“ годинава во финалниот избор бевме една многу квалитетна екипа од четири уметнички. Сите се знаевме од претходно преку дружба или преку проекти. Уште еднаш сакам да упатам честитки до добитничката на наградата и, воедно, ги охрабрувам сите уметници и културни работници да аплицираат на повици за награди во земјава и во странство. Не секогаш ќе се добие, но искуството е незаменливо, бидејќи во тој процес на креирање се создаваат конекции и пријателства, се учи по нешто ново, се инспирира и се развива идејата за делото под различни влијанија и поинакви услови.

Не сум сигурна колку можам да го одбранам постоечкиот концепт на победник со награда во областа на уметноста и културата доколку темата не е зададена, а условите се произволно дефинирани, што некогаш знае да се случи. Но, сепак, тоа е воспоставена практика која функционира, го потврдува и официјализира дотогашниот труд и постои за добро. Тоа е можност која не треба да се испушти.

Последен предизвик ти беше процесот на правење сопствена хартија, нешто што во работилница го споделуваше со уште помлади од тебе, со средношколци. Ти се допадна ли таа улога на учител, условно кажано? Сметаш ли дека знаењето, вештините, искуството доволно патуваат меѓу генерациите во нашава средина?

Така е, во последниве неколку години, поинтензивно ја вклучувам и едукацијата како дел од мојата уметничка пракса. Не само што ми се допаѓа и уживам во таа улога на ментор (без разлика дали тоа ќе биде нешто практично или пак нешто теоретско), туку и сметам дека тоа е еден вид наша должност – уметничка, па и општочовечка.

Инаку, последнава работилница за која зборуваме и која ја водев, беше дел од еден огромен проект под името „Допирот“, дел од „Ние сме тука: идни екологии“ куриран од Ана Франговска од НГМ во партнерство со Британскиот совет и „Лукс“. На нејзина покана, решив со учесниците да споделам самонаучена екотехника на рециклирање и правење хартија, со којашто, најверојатно, тие не би имале прилика да дојдат во контакт и да ја научат без процесот на trial and error. На мое задоволство, младите учесници покажаа заинтересираност и посветеност. Иако верувам дека нема да го стават правењето хартија на својот дневен ред, идејата зад ваквите работилници и предавања е проширување на перспективите и запознавање со нови изводливи опции за одржливо постоење. За жал, врската, не само помеѓу генерациите, како што велиш, туку и преносот на знаења преку различни дисциплини е сè уште некаде во иднината. Се надевам, поблиска. Работиме на тоа.

Секој ден, од „8 до 4“ си во светот на маркетингот. Па, многу ме интересира: дали сметаш дека маркетингот повеќе ќари од уметноста и уметниците или обратно?

Ќарењето е обострано, иако не во иста мера. Нема добар дизајн, а да не ги следи правилата на класичната уметничка визуелизација. Нив, во најголем број случаи, уметноста ги нуди инстинктивно, а дизајнот ги восприема и применува практично. Нема добра кампања, а да е површна во идејата и материјализацијата, односно доколку она мисловното кое е предмет во современата уметност и излегува од рамките на проблемот на визуелното не се примени заедно со применетоста на дизајнот.

Од друга страна, ефективноста во извршувањето и палетата на дигитални алатки кои се развиени примарно за итноста на маркетингот, многу добро ни се наоѓаат во реализирањето на уметнички дела, кои нема само да бидат дигитални или дигитализирани, туку ќе се поврзат со ововременоста и ќе станат достапни за поголем број луѓе.

Фото: Сони Романов

Ангела Стојановска од „Самоглас“: Нашиот следен предизвик се аудиодрамите

Разговараше: Наташа Атанасова, Блен.мк

Пред околу две-три години тројца млади актери, Ангела Стојановска, Христијан Поп-Симонов и Васко Костовски прават анкета меѓу младите средношколци за да ги видат причините за намалениот просек на нивните оценки на државно ниво. Резултатите до кои доаѓаат покажуваат дека средношколците имаат проблем со читањето и желба за користење на аудиокниги.

„Хм… не читаат книги, а велат дека би ги слушале? Па ние можеме да им ги снимиме!“ – вака некако грубо може да се сумира нивната еурека, која ги фрла во акција и бидејќи ги имаат школуваните гласови за интерпретација и потребната опрема за снимање, за неколку месеци ја креираат веб-платформата за аудиокниги „Самоглас“.

Денес „Самоглас“ има околу 9.000 регистрирани членови, архива од над 80 аудиокниги и многу планови за во иднина. За сето ова разговаравме со Ангела.

Ти, Христијан и Васко сте основачи и столбови на „Самоглас“. Како ви се поделени обврските и дали се менуваа со текот на времето?

Ние тројца сме колеги од иста класа на ФДУ и се знаеме веќе 10 години. Знаевме дека сите ќе читаме активно, но отприлика ни беше јасно и кој во што е подобар на други полиња. На почетокот Кико беше најмногу фокусиран на снимањето, Васко помагаше со монтирањето, а јас бев задолжена за остварување на комуникацијата со издавачките куќи и со авторите. Кога влеговме во приказната ние имавме искуство само од независната театарска сцена, така што низ целиот процес учевме. Денес дојдовме до степен да имаме три мобилни функционални студија, опрема за да се сместиме во кој било физички простор, а и јас научив да снимам. И така некако си ги додефиниравме задачите, ама не сме некоја група која хиерархиски носи одлуки, сите сме вклучени во сè што се случува… имаме глас во сè :D.

Веќе година и пол, секоја среда објавувате нова аудиокнига. Како го правите изборот на книгите што ги читате и за колку време однапред имате план?

Минатата година сè беше во движење, планот се правеше месец за месец, затоа што тогаш ги воспоставуваме комуникациите со издавачките куќи, а и на почетокот добивавме само книги со истечени авторски права, па и нашиот избор зависеше од тоа. Едни од првите автори кои безрезервно влегоа во приказната беа Владимир Мартиновски, Оливера Ќорвезироска и Жарко Кујунџиски; потоа обработивме дела и од Горан Стефановски и со тоа го направивме првиот месец на македонски автори.

На крајот на минатата година отворивме конкурс за сите автори што пишуваат на македонски. Идејата беше преку конкурсот да се промовира и мобилната апликација која ја правевме во таа фаза. Ни се пријавија стотина автори со стотина дела и со тоа ни се укажа шанса оваа година да обработуваме повеќе домашни автори. За селекцијата се грижи комисија од стручни луѓе што ја формиравме за таа намена, бидејќи сметаме дека ние не сме компетентни за тоа.

Годинава работите се поразлични, имаме поголемо искуство и правиме планови за 6 месеци. Само што завршивме со првиот шестмесечен план и почнавме со фиксирање на идните 6 месеци до декември.

А дали тоа искуство ви го забрза и процесот на снимање? Колку се усовршивте со текот на времето?

Како и со сите работи во животот – што почесто и што подолго правиш нешто, побрз си и подобар во тоа. На почетокот земавме светски примери за аудиокниги за да ни стане работата поопиплива, а тука ни беа и примерите на македонски јазик од Националниот сојуз на слепи, кој има база од аудиокниги читани со гласови на старите безвременски имиња од радио и телевизија. Меѓутоа, ние сакавме да направиме нешто поразлично, поинтерактивно од аспект на интерпретацијата. И ако на почетокот во рамки од еден снимачки час снимавме од 5 до 10 страници, сега таа бројка во најмала рака е дуплирана. Така што, сме побрзи и сме подобри во тоа што го правиме, а ни треба пократко време и да ја изанализираме книгата, да го најдеме гласовно нараторот. И, да, не се фрустрираме како на почетокот кога секоја грешка ни беше траума 😊.

Како оди соработката со издавачите – дали секаде наидувате на отворени врати или има и такви што не сакаат да соработуваат со вас?

Конкурсот за дела од македонски автори ни овозможи директно да соработуваме со авторите. За другите книги што не се од македонски автори, соработката е првенствено со издавачките куќи. Во некои случаи кога тие немаат авторски права за аудио на конкретното дело, комуницираме со агенти од странство. Кај нас книгите не се за продажба и имаме соработка со целни групи кои имаат директна корист од нив, како Националниот сојуз за слепи и здружението за дислексија „Ајнштајн“, така што многу често тоа знае да биде предност.

Првата издавачка куќа која ни даде дела беше „Херои“, подружница на „Икона“, а и многу други издавачи го препознаа потенцијалот на аудиоформатот и ни даваа книги бесплатно имајќи ја предвид и целата наша финансиска ситуација, за што сме им неизмерно благодарни. Но, има и такви кои го гледаат аудиоформатот како закана за продажбата и не сакаат да соработуваат. А аудиоформатот иако е невозможно да го убие книжниот формат, сепак тој е најбрзорастечки формат во дигиталната ера на издаваштвото во светски рамки. Така што, само прашање на време е кога ќе стане комерцијален и издавачите тоа го знаеја. Кога ги прашувавме зошто досега никој од нив не инвестирал во аудиоформат, велеа дека е премногу скапо за изработка и веројатно затоа го немаа направено чекорот што го направивме ние. А ние бевме тројца невработени актери со школувани гласови и со опрема и требаше да вложиме само време за да го спроведеме целиот процес од глас до аудиокнига. Финансии вложивме единствено во градењето на веб-платформата.

Ние тргнавме со идејата дека треба да има бесплатни книги, иако ни е јасно дека тоа не е возможно со сите книги, затоа што дури ние и да работиме бесплатно, за некои книги мора да се купат правата. Сепак, идејата никогаш не ни беше заработка. Бевме разочарани особено од независниот театар и само сакавме да си креираме простор во кој ќе можеме да работиме и да живееме.

Дали сметаш дека со работата во „Самоглас“ се имате усовршено како актери и дали имате професионални придобивки од проектот?

Да, без никаков сомнеж. Ние не размислувавме дека ова директно ќе влијае врз нашата актерска игра, а несомнено влијае. Во целата пандемија, кога голем број актери долго време немаа можност за работа, ние активно работевме. Ни требаше месец-два за да се најдеме себеси, па и тогаш направивме цела едиција со снимање со мобилен уред, чисто за да не прекинеме со работа. Пред неколку недели ми пристапи една наша многу повозрасна и поискусна колешка актерка, со 30 години работно искуство во театар и ми кажа дека и таа увидела оти читањето за аудиокниги би ја одржувало и неа во кондиција. А тоа е многу, многу важна работа, особено за нас кои немаме постојан репертоар, така што ова нè има направено сите нас многу подобри актери.

Од друга страна, „Самоглас“ ни отвори врата за некои работи кои ги немавме ни замислено пред тоа: од реклами до едукативни видеа, емисии за радио, а Кико дури учествуваше и во создавањето на првиот македонски електронски читач – „Кико“. Затоа, сакаме да вклучиме што поголем број колеги во работата. Ние го правиме ова од една себична причина – да имаме што да работиме, а тоа да не е продавач или келнер, затоа што сме дипломирани актери. Ама го гледаме и како нешто што треба да го преземаат нови и нови генерации и со сите сили се трудиме да вклучиме што поголем број луѓе во целата приказна.

Сте размислувале ли да продолжите во насока на позајмување глас за анимирани филмови, за нахсинхронизација?

Јас и Кико имавме такво искуство баш во периодот кога ја правевме платформата, за еден анимиран македонски филм, „Џон Вардар против галаксијата“. Тоа е еден прекрасен процес кој е близок до аудиокнигата, ама и многу далечен. Само мислам дека кај нас има малку шанси за такво нешто, затоа што сме мала продукција и се немаме фокусирано на тој дел, на анимираните филмови. Ама да имаме шанса, ние би го правеле тоа засекогаш!

Почнавте како веб платформа, па развивте мобилна апликација и од 5-6 аудиокниги стигнавте до архива од над 80. Во која насока најмногу сакате да ја развивате „Самоглас“?

Работиме на неколку аспекти симултано. Сакаме да направиме стопроцентна оптимизација на веб-страницата за користење од страна на слепите и слабовидните лица. Сакаме целата аудиобиблиотека што ја има Националниот сојуз на слепите полека да ја префрлиме на „Самоглас“ и во исто време да ја дигитализираме нивната огромна архива на стари снимки на касети и ленти. Тој дел од платформата, на почеток, би бил достапен само за лицата што имаат проблеми со видот.

Понатаму, во оваа половина од годината сакаме да почнеме со работа на аудиодрами – тоа е нешто што досега немавме можност да го направиме, во најголем дел поради пандемијата. Во план ни е да посветиме и цел месец на Блаже Конески во чест на стогодишнината од неговото раѓање, а и да почнеме со креирање поткасти. Тоа е една форма што е понова, е многу актуелна и интересна. Сето ова сакаме да го направиме до крајот на годинава :).

За малку подлечна иднина – ќе се трудиме да развиеме и некој комерцијален модел. Се разбира, бесплатната аудиобиблиотека што ја градиме нема да почне одеднаш да се наплаќа, воопшто нема да почне да се наплаќа. Ние целиот пат што го одиме и со платформата, и со мобилната апликација за сите корисници на ајфон, андроид и хјуавеи-уреди е за тие аудиокниги да стигнат до што поголем број луѓе. Но, сметаме дека аудиокнигите имаат и комерцијален потенцијал.

Како стоите финансиски? На почетокот бевте во мал дел поддржани од Министерство за култура – дали во изминатиов период се приклучи уште некој во финансиската поддршка?

Ние сме здружение на граѓани и аплицираме на сите повици за финансирање кои се блиску до она што го правиме. Во поддршката се вклучија Италијанската и Холандската амбасада, па Град Скопје, Националниот младински сојуз на Македонија преку еден натпревар… иако годинава Министерството за култура не нè поддржа за да направиме серија лектири од основно кон средно со образложение дека премногу бил застапен образовниот наместо уметничкиот и интердисциплинарниот аспект.

Во моментов, нашиот веб-девелопер Мартин Тасевски работи на креирање систем за донации. Една од македонските банки ни даде да го користиме нивниот електронски систем како систем за донации. Тоа ќе им овозможи на слушателите директно да донираат одредена сума, се разбира, доколку сакаат. Паралелно, Петар Антевски е човекот кој е задолжен за изгледот на Самоглас на социјалните мрежи и без нив двајца „Самоглас“ немаше да биде тоа што е сега.

За средношколци имавте повик за наратори, а ти беше и предавач на работилници за правилно говорење во рамки на Europe House, повторно за средношколци. Од нив тргнавте и цело време тие ви се главна целна група?

Во Europe House правеа серија работилници за креативно пишување за средношколци кои требаше да завршат со пишување раскази од страна на учениците. Нè контактираа за да ги поставиме расказите на „Самоглас“ и оттука дојдовме до идеја да ги едуцираме средношколците да можат и сами да си ги исчитаат и снимат расказите што ги напишале. Идејата им се допадна и тргнавме во процес на креативни работилници во кои зборувавме за техниката на говор и интерпретација.

Во средно учениците, освен ако не се дел од некоја драмска секција, имаат еден начин на читање кој е типично средношколски и препознатлив и го користат за сè. И често мислат дека има само еден начин на интерпретација на одреден текст. А да го земеме едно обично „добар ден“ – можеме да го изговориме на милион начини! Така што, работилницата се состоеше повеќе од „tips and tricks“ за тоа како да најдат начин да ги интерпретираат гласовно своите раскази. Иако, тоа знаење верувам дека ќе им помогне и во приватната комуникација, затоа што живееме во време во кое луѓето повеќе „типкаат“ отколку што зборуваат. А тој период на крајот на средното образование е многу важен – за многу деца тоа беше последна можност да научат нешто од овој тип пред да се запишат на некој факултет што во најголем дел од случаите нема да биде ФДУ.

За крај, едно лично прашање: дали повеќе сакаш да читаш или да слушаш книга?

Кај мене и двете работи се одвиваат симултано – додека читам и се слушам. Но, да се разбереме, ништо не може да го замени читањето книга. Сепак, многу често немам концентрација за читање оти тоа бара посебна концентрација и тогаш единственото нешто што ме спасува е аудиото. Но, кога читам драмски текст, не би се потпрела на аудиодрама – ако немам концентрација, го оставам и продолжувам кога ќе имам, затоа што целта за која ги читам драмите е или за на сцена или за вадење монолог. Сè останато ми е некако многу полесно за слушање.

И, уште едно: кој ти е омилен наш драмски писател?

Леле, јас немам омилена боја, омилена храна, омилен актер… немам 😊. Ама бидејќи решивме да работиме аудиодрами, морам да го спомнам тој од кого ќе почнеме: Горан Стефановски. Периодов се навратив на неговите драми и некако се освестив колку сме богати. Тоа ме потсети и колку аудиоформатот на некој начин е близок до театарот – секоја изведба на одредена драма е различна, како што и секое читање на една фиксирана книга е различно… Така што, ете, не знам дали најомилен, ама најактуелен драмски автор во моментов ми е Горан Стефановски.

Злото е многу поудобно од добрината

Разговараше: Наташа Атанасова

Месецов во издание на „Или-или“ излезе најновата, седма збирка поезија на Лидија Димковска, „Гранична состојба“. Со Лидија успеавме да поразговараме кратко по излегувањето на збирката и малку пред нејзиното доаѓање во Скопје за промоцијата на книгата.

Концептот на интервјуто се засноваше на седум зборови кои ми се наметнаа како најподатливи за разговор читајќи ја „Гранична состојба“. Тргнавме од ДЕНЕС, продолживме со ПРАЗНИНА и РАСПАЃАЊЕ, преку ЗЕМЈАТА, ГРАНИЦАТА и ЗЛОТО и стигнавме до УТРЕ. На крај, има уште еден „бонус“ збор додаден од Лидија, но ќе треба да стигнете до таму за да го дознаете 😊

ДЕНЕС. Ова денес, растргнато „Помеѓу утре и вчера“, како што гласи насловот на првиот дел од збирката, е денес во кое е присутна отсутноста, исполнето е со празнини, со товарот на животот и леснотијата на смртта. Научивме ли нешто ние луѓето во ова наше пост-2020-то-денес по пандемиската година што ја поминавме?

На почетокот мислев дека ќе научиме нешто од тоа денес за да ни биде полесно и подобро утре, односно тоа постојано континуирано денес, кое е нашиот живот. Бев меѓу тие наивни поединци коишто веруваа дека ова е за нешто добро и дека кога ќе излеземе од оваа состојба ќе бидеме подобри и посолидарни луѓе, дека ќе запре колцето на неолиберализмот што без престан се врти, искористувањето на работната сила, на природните ресурси и сè што всушност ни го отежнува животот, иако ние мислиме дека ни го олеснува.

Пишувајќи ја збирката, лично се соочив со проблемите на светот во којшто денес живееме, додека сите ние колективно се соочивме со сопствените потреби, желби и мислења дали е правилно сега и овде да живееме како што живееме или би можеле нешто да смениме. Секако дека секој може нешто да промени на подобро, меѓутоа не верувам дека човекот е посилен од тоа тркало на човештвото коешто го врти многу забрзано и во кое човекот се губи себеси како единка.

ПРАЗНИНА. Ова е и наслов на една од песните во збирката, во која петелот не си ја чувствува повеќе сопствената глава, иако сопственикот не ни стигнал да го обезглави. Од каде доаѓа тоа чувство на празнина во луѓето?

Најверојатно тоа е поради овој консумеризам во кој живееме. На човекот му се потребни внатрешната стабилност и среќа, исполнетоста со љубов, љубовта кон ближните, поврзаноста, а ние денес живееме отуѓено, задоволувајќи ги претежно надворешните потреби како храна, облека, патувања што е сосема неприродно за човековото битие.

И сега пандемијата уште повеќе ја продлабочува таа отуѓеност, која е апсолутно празнина. Метафората дека петелот веќе не си ја чувствува својата глава, се однесува на нас: да, ние сè уште не сме обезглавени, меѓутоа ја чувствуваме празнината, ни недостасуваат меѓучовечките односи и блискоста што ја чувствувавме со поширок круг на луѓе. Тоа се моменти пред кои јас како поетеса и писателка застанувам и не ми е јасно каква е смислата на човековото постоење во еден таков вакуум на меѓучовечка празнина.

Празнината се поврзува и со ред други работи, меѓутоа пред сè со човекот и со неговата душа. Празнината што ние ја чувствуваме по умрени луѓе, по луѓе кои не ни се во близина, по луѓе кои отпатувале, заминале, луѓе со кои повеќе не сме во контакт, па дури и по себеси – таа празнина се јавува меѓу нас како философско битие, меѓу нашите внатрешни координати, односно меѓу духот, душата и телото и кога ќе настане еден таков вакуум од празнина, човекот не знае како понатаму. Всушност, во Гранична состојба јас, пред сè, се занимавам со тие „гранични состојби“, како што ги нарекува Карл Јасперс, на смртта, на разделбата и на вината која човек ја чувствува дури и без да сака.

РАСПАЃАЊЕ. Хераклитовото Panta rei – Сè тече, сè се менува денес како да станува: Сè гние, сè се распаѓа. Во твојот циклус „Распаѓање“ се распаѓаат куќата, меморијата, земјата, љубовта, историјата, животот, иднината, светот… Како човек да не се распадне при овој сеопшт распад?

Распаѓањето е циклус кој во мојата поетска имагинација и размисла се појави веднаш откако почна пандемијата. Почувствував дека нашиот свет се распаѓа, што апсолутно е и добро и лошо. Мораше да му се случи тоа, зашто претеравме во сè, ја изгубивме мерката за сè и дојдовме до апсолутна инфлација и на материјалните добра, и на желбата по материјални добра.

Истовремено сфатив дека се распаѓаат и нашите мали светови. А тие светови, пак, не мора да бидат во согласност со светот во којшто живееме, зашто ние како луѓе можеме да бидеме и бунтовници, отпадници и практично ние уметниците тоа и го правиме создавајќи уметност: имаме критичко мислење, се бунтуваме, не сакаме да го прифатиме светот таков каков што е. Прво помислив дека би била потребна една цела поетска збирка за распаѓањето, затоа што сè може да се распаѓа – и природата, и градот, селото, детството, староста… сè што е нашиот живот може да се распадне. Меѓутоа, запрев на осмата песна и мислам дека добро направив бидејќи ќе имаше тука и доста совпаѓања и повторувања.

Се надевам дека тоа распаѓање сепак еден ден ќе доведе до некоја поголема размисла и подлабоко сфаќање на тоа што сакаме од животот, како сакаме да го живееме и како да го изградиме за да не се распадне пред наши очи. Мислам дека со оваа пандемија сфативме што се распаѓа, меѓутоа и што може да се изгради на темелите на тоа распаѓање, затоа што распаѓањето на некој начин е двостран процес. Иако пишувам многу песимистички, многу црногледо, јас понекогаш сум и непоправлив оптимист дека сепак нешто ќе произлезе и од тоа распаѓање еден ден, дека барем нашите деца ќе живеат во поинаков, подобар свет.

ЗЕМЈА. Ќе ја напуштиш земјата што се распаѓа без око да ти трепне, дури душата ти трепка и ти завива, велиш во песната „Земјата што се распаѓа“. Кај нас постојано се зборува за распад на сите вредности, а луѓето сè почесто креваат раце и заминуваат од земјата. Ја гледаш ли Македонија, денес Северна Македонија, како земја што се распаѓа? И дали во свет што се распаѓа постои земја што не се распаѓа?

Не, апсолутно не. Понекогаш дури ми е и смешно што не само во Македонија, туку и во секоја земја се мисли дека само таа се распаѓа, дека нема добар систем, сите се незадоволни итн. И овде во Словенија ние сме крајно незадоволни од сè што се прави на политички, економски и културен план, а познавам многу луѓе од Македонија кои ја идеализираат Словенија. Всушност, тоа е она што се случува: идеализација на туѓото. Секогаш мислиме дека некаде на друго место е подобро од таму каде што сме.

Но, секако, факт е и дека во светот има земји кои повеќе се распаѓаат и земји кои помалку се распаѓаат. И Македонија за жал е сè уште во оние првите. Во триесегодишново постоење на независна Македонија ми се чини дека земјата се распаѓа постојано по малку, ама тоа е најболното распаѓање, тоа е онаа смрт која никако не доаѓа, а постојано е присутна. Наместо како феникс да се крене и да направи нешто од себе и навистина да почне да живее како што треба или симболично да умре па да воскресне на поинаков начин, Македонија тоне полека, полека и тоа тонење ги измори веќе сите.

Во Македонија животот не го крои ниту културата, ниту економијата, туку само политиката, односно две политички партии кои веќе триесет години ја водат државата од еден амбис во друг и народот го префрлаат како пинг-понг топче. Јас сум крајно разочарана од она што се случува во Македонија, и сама бев против власта пред оваа, меѓутоа и оваа ги прави истите грешки на владеење и сосема е разбирливо она што и ти го кажа дека сè повеќе луѓе заминуваат, иако земјата е навистина прекрасна и има толку многу потенцијал. Во последниве децении, на пример, Македонија има толку добра уметност, толку добра книжевност и штета е што поради овие големи политички алчности уметноста не може да дојде до израз, да биде на прво место. На меѓународен план земјата може да дојде до израз само преку културата и преку спортот. Кај нас спортот понекогаш доаѓа до израз, меѓутоа културата речиси никогаш во оној обем којшто го заслужува.

Во песната Земјата што се распаѓа, пред сè мислев на Македонија, иако во неа ги собрав и сите мои горчини и согледувања за луѓето коишто ги губат своите земји како бегалци, а мора да напоменеме дека во ова време на пандемија ние заборавивме на бегалците. Луѓето се селат, и јас заминав од Македонија но доброволно, се радував знаејќи дека одам кон љубовта на мојот живот, меѓутоа тие што заминуваат од други причини, за нив бремето на заминувањето а со тоа и чувствувањето на распаѓањето на нивната земја е далеку пострашно и потрагично.

ГРАНИЦА. Со границата тесно е поврзана темата на другоста, која се провлекува низ сите твои дела што ги имам читано. А што е другоста ако не издвоеност, ограденост, ограниченост. Кои се најстрашните граници што ние луѓето си ги поставуваме едни на други, но и самите себеси, а кои треба да ги надминеме за да ни биде подобро?

Премногу граници си поставуваме себеси, премногу граници поставуваат властите и политиката, така што ние сме опкружени со граници што се гледаат и граници што не се гледаат. Конкретна граница која мене апсолутно ме боли и потресува е границата од бодлива жива меѓу Словенија и Хрватска по целото течение на реката Купа за да не можат бегалците преку Хрватска да влезат во Словенија. Тука е и ѕидот меѓу Мексико и САД, ѕидот меѓу Палестинците и Израелците, а потоа и ѕидовите што мислевме дека паднаа, а сè уште стојат некаде во нечии глави. Пред сè, во главите на десничарите, но и во главите на обичните луѓе. Кога станува збор за тоа дали треба малцинствата да имаат повеќе права, дали треба да се примат бегалци во државата, дали да се изгради камп за одвикнување од наркоманија, дом за деца без родители итн., обичните луѓе веднаш стануваат и се бунтуваат… никој не сака различни луѓе во својата близина, што мене страшно ме иритира и ме повредува како човек.

ЗЛОТО. Хана Арент пишуваше за баналноста на злото и ти во оваа збирка во неколку песни се навраќаш на холокаустот – злото над злата. Злото му е иманентно на човекот и колку и да го опишуваме, дефинираме, колку и да се трудиме да го разбереме, се чини дека историјата постојано се повторува и дека никогаш нема да успееме да го искорениме.

На некој начин, демократијата постои за да го победи злото, да не се случуваат повеќе такви стравотии како холокаустот или како ова што денес се случува со палестинскиот народ… Злото не може да се искорени туку-така, но може да се ублажи и со една нормална политика која се води во државата, и индивидуално секој човек може да се одлучи да не биде лош човек.

Злото е многу поудобна ситуација отколку добрината. Добрината бара напор, посветеност, отвореност, будност. Злото е многу лесно за правење и затоа историјата ни се повторува. Мене ми е несфатливо во 21 век да треба да протестираме, на пример, за правата на жената да абортира. Тоа е злото на мачистичката власт која сака повторно да ја подреди жената да живее како во средниот век. И еден куп други такви работи се случуваат околу нас во светот. Злото е многу лесно да се раководи и да се поткрепува, зашто народот се пали на злото, тоа е една еросно-танатосна димензија која кај луѓето предизвикува чувство на еуфорија, на сила, на моќ, на лекување на личните фрустрации, а добрината како што реков бара многу повеќе напор, поголема смиреност, поголемо соочување со себеси и едноставно треба да работиш на тоа да бидеш добар човек.

УТРЕ. Чие ќе биде утрето што е пред нас – на човекот или на човештвото?

Во песните од циклусот Човекот или човештвото дојдов до сознание дека човештвото е навистина многу полесно за сакање и за идентификација отколку човекот. Не секој човек за друг човек е ближен, а човештвото е една генерална категорија каде што нема добри и лоши луѓе, туку една синергија и хармонија во која црното се претвора во бело, белото во црно, па добиваме едно сивило кое не е толку опасно како црнилото на човекот како единка. Така што, не знам чие ќе биде утрето… се надевам дека сепак ќе биде на оној човек којшто е Човек, човекот во неговата човечка димензија, која е апсолутно етична, морална и посветена на другиот човек. Откако се случи оваа епидемија, во која животот и смртта станаа толку релативни, можеби би требало сепак да се запрашаме каде оди човекот, каде оди човештвото. Дали можеби тоа се два сосема спротивни правца или треба да се усогласиме и хармонично да станеме човештво од добри луѓе. Звучи утопистички, но сепак верувам дека еднаш ќе си го поставиме и тоа прашање.

Ова интервју е резултат на соработката со Europe House, каде што ти одржуваш работилница за креативно пишување на проза. Какво искуство беше за тебе работата со младите луѓе и со кој збор би го опишала?

Тоа можеме да го сместиме во еден збор што го нема во мојата книга, но во кој многу длабоко верувам, а тоа е: ОПТИМИЗАМ. Кога работев со тие млади луѓе, 16-17-годишни девојчиња, сфатив дека сепак имаме иднина. Тие настапија толку самоуверено и човечки, беа многу подготвени и имаа навистина прекрасни замисли за приказни што сакаа односно ги напишаа како раскази. Сите луѓе кои сакаат да се занимаваат со уметност, со книжевност, имаат нешто посебно во себе коешто ги влече кон тоа; дали е тоа нивниот талент, нивната начитаност, поврзаноста со културата и со уметноста или можеби некои длабоки трауми коишто ги водат кон тоа да се занимаваат со нешто поразлично од нивните врсници.

Исто така, ми беше многу симпатично тоа што во своите раскази користеа американизми или американски имиња. Нивната лектира за жал сè уште не е доволно и македонска, но кога човек ќе созрее сфаќа дека и сопствената книжевност ти нуди многу нешта и верувам дека ќе дојдат и до тој стадиум на интелектуален развој и дека ќе имаме од нив многу што да прочитаме. И сега еве ги очекувам нивните финални раскази коишто ќе одат и на „Самоглас“ и се радувам однапред затоа што знам дека ќе бидат многу добри.

 

Насловна фотографија: Наташа Купљеник

Subscribe To our newsletter!