Меѓународниот ден на шахот се слави секој година на 20 јули во чест на основањето на Интернационалната шаховска федерација – ФИДЕ (Fédération Internationale des Échecs) во 1924 година во Париз. Шахот е спортска игра на квадратна табла соодветна за двајца играчи. Шаховската табла е поделена на осум реда и осум колони со вкупно 64 полиња обоени во црна и бела боја. Во играта, двајцата противници се натпреваруваат со своите 16 фигури (од вкупно 32) и нивната цел е да го фатат противничкиот крал преку серија на различни стратешки потези. Секој играч почнува со крал (1 фигура), кралица (1 фигура), топ (2 фигури), коњ (2 фигури), ловец (2 фигури) и пион/пешак (8 фигури). Иако се класифицира како спорт, шахот бара стратешко размислување, трпение и вештина. УНЕСКО во 1966 година првпат го предложи 20 јули за денот на шахот за сите љубители на оваа игра и оттогаш на светско ниво се слави како меѓународен ден на шахот.

Шахот не е игра на среќа, туку ментална стратешка игра што зависи исклучиво од вештината на играчот. Играчот со белите фигури се движи прв и ја отвора играта, по што двајцата се менуваат наизменично. Секоја фигура има свој уникатен начин на движење. Сите фигури, освен пионот, можат да ја земат фигурата на противникот ако е на поле до коешто би можел да се движи. Целта на играта е да се доведе противникот во позиција на шах-мат кога кралот е нападнат и нема како да се заштити или да се придвижи кон полето коешто не е нападнато. Противникот е поразен кога ќе се најде во оваа позиција. Должина на еден шаховски натпревар зависи од вештината на играчите, како и од правилата за време на играта. Во 1989 година во Белград била прогласена најдолгата официјална шаховска игра помеѓу Иван Николиќ и Горан Арсовиќ, што броела 269 потези изиграни во 20 часа со нерешен резултат.

Раководното тело на шаховската игра, ФИДЕ, е основано во 1924 година и е одговорно за официјалната стандардизација на шаховски правила. Во шахот се користеле различни системи на запишување, односно нотирање на потезите во играта уште наречени шаховски запис или шаховска нотација. Денес се користи т.н. алгебарски запис за бележење на шаховски партии и позиции што е официјално прифатен за стандард од ФИДЕ.

Од каде потекнува шахот?

Денес, постојат над 2.000 различни варијанти на играта шах низ земјите во светот. Во минатото, трговците, занаетчиите и амбасадорите патувале по патот на свилата, споделувајќи и пренесувајќи различни игри слични на модерниот шах. Во тоа време, шахот го играле само високите класи, зашто имале слободно време да ѝ се посветат на долгата предизвикувачка игра. Сепак, благодарение на трговијата, остатокот од населението се запознало со играта, без разлика на класата. Има различни теории за тоа како шахот еволуирал во денешната современа форма. Меѓу нив е теоријата за раната игра наречена „чатуранга“, слична на шахот со потекло од северноиндиските предели во периодот на четвртиот и шестиот век, што потоа се проширила преку патот на свилата до Персија. Името на играта потекнува од истоимениот персискиот збор шах (شاه‎) што значи крал, а терминот „шах мат“, што во превод значи „кралот е мртов“, е исто така персиска фраза што е останата до ден-денес во правилникот на играта.

Од Персија, а подоцна и во исламскиот свет, играта ги добила своите варијации и станала позната како „шатрањ“. Археолозите откриле фигури од слонова коска и шаховски артефакти во Узбекистан што датираат од 760 година од нашата ера. Кон крајот на дванаесеттиот век шахот пристигнал и во Европа преку Андалузија од исламските територии. Таблата за играње првпат се појавила во Европа во 1090 година. Правилата полека се класифицирале, а се заклучиле и движењата на фигурите. Во 1749 година, францускиот шахист и композитор Франсоа-Андре Даникан Филидор го составил првиот стандарден шаховски прирачник. Неговата книга „Анализа на шаховската игра“ (Analyse du jeu des Échecs) се сметала за стандардно шаховско помагало во следните сто години. Првиот модерен шаховски турнир се одржал во Лондон во 1851 година. Првото официјално светско првенство во шах се одржало во 1886 година. Во последните две децении, шахот почна полека да навлегува и во онлајн-светот, каде што расте сѐ повеќе со милиони играчи кои учествуваат на глобално ниво.

Највисоката титула со којашто можат да се стекнат играчите е титулата велемајстор. По првпат титулата велемајстор била употребена во 1838 година во рубриката посветена на шахот во списанието „Белс лајф“ (Bell’s Life) и се однесувала на Вилијам Луис. Во пантеонот на шаховски великани се издвојуваат неколку имиња меѓу кои: прочуениот американски мајстор Пол Марфи, кубанскиот првак Хозе Раул Капабланка, литванскиот шахист Михаил Таљ, американскиот шампион Боби Фишер, препознатлив по неговиот придонес во теоријата на шаховските отворања, рускиот велемајстор Анатолиј Карапов, унгарската шахистка рангирана во првите десет на светската ранг-листа Џудит Полгар, светскиот шампион од Норвешка Магнус Карлсен и многу други.

Осум интересни факти за шахот:

1. Секои две години се одржува шаховска олимпијада, важен настан за сите шахисти, каде што тимови од целиот свет се натпреваруваат во формат сличен на оној од Олимпијадата.
2. Првата компјутерска програма за играње шах била создадена од Ален Тјуринг во 1951 година.
3. Некои велемајстори можат да играат повеќе игри истовремено без да ги гледаат своите табли, потпирајќи се само на меморијата.
4. Според последните истражувања на темата, се покажало дека играњето шах може да ги подобри когнитивните способности, како и вештините за решавање проблеми, а може да ги усоврши и академските перформанси.
5. Постои хибридна дисциплина во спортот што се вика шаховски бокс, каде што се комбинираат двата спорта – шах и бокс наизменично во секоја нова рунда.
6. Во 1997 година, Дип Блу на Ај-би-ем го победи светскиот шампион Гари Каспаров и ја означи првата победа на компјутер против актуелен светски шампион.
7. Постои секвенција на движење на фигурите наречена Fool’s Mate, каде што играчот поради невнимателноста на противникот може да го матира соиграчот во само два потега.
8. Во 1970 година се одигра првата шаховска игра преку радио во вселената што завршила нерешено помеѓу советските астронаути на мисијата „Сојуз 9“ и нивниот контролен центар на Земјата.

Европа има богата шаховска историја и е дом на многу легендарни играчи, како и домаќин на многубројни престижни турнири. Европската шаховска унија (ECU) е независна асоцијација за интересите на европскиот шах. Преку неа се надгледуваат различни државни настани, вклучувајќи го и Европското индивидуално првенство во шах и Европското екипно првенство во шах. Овие натпревари придонесуваат за развојот на шахот низ целиот континент. Секоја година на 20 јули, на Меѓународниот ден на шахот, се одржуваат турнири, изложби и едукативни настани на глобално ниво, промовирајќи ги придобивките од шахот во подобрувањето на когнитивните способности, вештините за решавање проблеми и критичко размислување. Без разлика дали се игра во шаховски арени или во секојдневни услови, шахот ги зближува луѓето, охрабрувајќи ги да го почувствуваат натпреварувачкиот дух. Препознатливо е и од огромна важност влијанието на шахот во образованието и културата, како и влијанието на играчите-велемајстори и сите оние ентузијасти кои рекреативно ја практикуваат оваа дисциплина и придонесуваат за енергичниот и универзален свет на шахот да ги надмине културните и географските граници.

Доротеа Огненовска